50
Eftaliylar tarixini yoritishga doir manbalar mualliflari
Xitoy mualliflari
Vizantiya va Rim mualliflari
1. Vey Chiye (VII asr)
2. Li Yanshou (VII asr)
3. Sun Yun (VII asr)
4. Syan Tszyan (VII asr)
5. Vey Tsze (VIII asr)
6. Xey Chao (VIII asr)
1. Prokopiy Kesarskiy (VI asr)
2. Agafiy Mirinskiy (VI asr)
3. Prisk Paniyskiy (V asr)
4. Menandr Protektor (VI asr)
5. Zaxariy Ritor (VI asr)
6. Kozma Indikoplava (VI asr)
7. Feofilat Simokatta (VII asr)
8. Feofan Vizantiyskiy (VI asr)
Arman mualliflari
Yunon va Suriya mualliflari
1. Favstos Buzand (IV-V asr)
2. Yegishe Vardapet (VI asr)
3. Lazar Parpetsiy (VI asr)
1. Ananii Shirakatsiy (VI asr)
2. Sebeos (VI asr)
3. Iyeshu Stilit (VI asr)
Hind mualliflari
Arab-fors mualliflari
Varaxamixr (VI asr)
Kalxan (VI asr)
Prakriti (VI asr)
Abu Xanifa ad-Dinavari (IX asr)
Abu Ja‟far at- Tabariy (IX asr)
Abu Rayxon Beruniy (X asr)
Abul Qosim Firdavsiy (XI asr)
Mirxond (XV asr)
51
Eftaliy hukmdorlar
1. Vaxshunvor Eftalon (457 yil taxtga o‟tirgan)
2. Faganish (459 yil taxtga o‟tirgan)
3. Toraman (490 yil taxtga o‟tirgan)
4. Mixirakul (515 yil taxtga o‟tirgan)
Ilk o’rta asrlarda qo’llanilgan yozuvlar
1. Sog‟d yozuvi – qadimgi oromiy yozuvi asosida shakllangan.
2. Xorazm yozuvi – qadimgi oromiy yozuvi asosida shakllangan.
3. Kxaroshti yozuvi – xind yozuvi asosida shakllangan.
4. Baqtriy yozuvi – asosan Baqtriyada qo‟llangan.
5. Kushon yozuvi – Kushonlar davrida qadimiy baqtriy va yunon
yozuvi asosida shakllangan.
Ilk o’rta asrlarda aholining diniy e’tiqodlari
1. Zardushtiylik
2. Moniylik
3. Siyovush
4. Anaxita
5. Vaxsh
6. Mitra
7. Buddaviylik
8. Xristianlik
9. Hinduizm
10. Shivaizm
52
Turk xoqonligi mavzusiga doir
Amaliy mashg’ulotning texnologik kartasi
Bosqichlar
vaqti
Faoliyat mazmuni
o’qituvchi
talaba
1 bosqich
Kirish
(5 daqiqa)
1.1. Mashg‟ulotning tash-
kiliy qismini o‟tkazadi.
1.2. Mashg‟ulot mavzusi,
unung maqsadi va tuzilishi
bilan tanishtiradi.
1.1. Davomat haqida
ma‟lumot beradi.
1.2. O‟qituvchini ting-
laydi, kerakli materi-
allarni tayyorlaydi.
2 bosqich
Ma‟ruzalarni
tinglash
va
tahlil etish
(25 daqiqa)
2.1. Talabalarning mavzuga
tayyorgarligini va ularning
guruh bo‟lib ishlashlarini
tashkillashtiradi.
2.2. Mashg‟ulot jarayonida
ma‟lumotlarni umumlash-
tiradi va xulosa qiladi.
2.1. Ma‟ruza mazmuni
bilan tanishtiradi, ma‟-
ruza bahslarida ishti-
rok etadi.
2.2. Zarur ma‟lumot-
larni yozib boradi.
3 bosqich
Jadvallar
tuzish
(20 daqiqa)
3.1. Turk xoqonligi davlati
yuzasidan yuzasidan klaster
o‟tkazish.
3.2. Talabalarning yozma
ishlarini tekshirish
3.1. Ilk o‟rta asr davlat
tuzilmalarini
sanab
o‟tadi, jadvallarni to‟l-
diradi.
3.2. Jadvallarni izoh-
laydi
misollar
kel-
tiradi.
3.3. Jadvallarni ko‟chi-
rib oladi
4 bosqich
Og‟zaki
so‟rov
(20 daqiqa)
4.1.
Nazariy
materiallar
bo‟yicha savollar berish.
4.1.
Krossvord
yechishda
ishtirok
etish.
5 bosqich
Yakuniy
bosqich
(10 daqiqa)
5.1. Mashg‟ulotni yakuniga
yetkazadi,
talabalarning
mustaqil ishlash qobiliyat-
larini tahlil etadi.
5.2. Yangi mustaqil ish
yuzasidan vazifalar beradi.
4.1. Tinglaydi.
4.2. Vazifalarni yozib
oladi.
53
Eftaliylar davlati va turk xoqonligi mavzusini mustahkamlash
yuzasidan krossvord yechish
Quyida berilgan topshiriqlarni yeching, bo’sh kataklarni
gorizontal bo’yicha to’ldiring va ilk o’rta asrlardagi turk xoqonlaridan
birining nomini toping.
1. Ilk o‟rta asrlardagi mashhur shaharlardan birining nomi.
2. Hozirgi Qozog‟iston hududiga tegishli bo‟lgan ilk o‟rta
asrlardagi shahar nomini toping.
3. Eftaliylar
tomonidan
bosib
olingan
Shimoliy-g‟arbiy
Hindistondagi shahar.
4. Eftaliylar davlatidagi poytaxt shaharlardan biri.
5. Afrosiyob xarobasi qaysi shaharda joylashgan.
6. Ilk o‟rta asrlarga oid Toshkentdagi shaharlardan birining nomi.
1. Turk xoqonkigidagi savdo markazlaridan biri.
2. Ilk o‟rta asrlardagi mashhur shahar.
3. Eftaliylar
tomonidan
bosib
olingan
shimoliy-g‟arbiy
Hindistondagi shahar.
4. Eftaliylar davlatidagi poytaxt shaharlardan biri.
5. Afrosiyob xarobasi qaysi shaharda joylashgan
6. O‟rta asrlarga oid Toshkent shaharlaridan biri.
54
Eftaliylar davlati va turk xoqonligi mavzusini yelpig’ich uslubi
asosida mustahkamlash
Quyida keltirilgan hukmdorlar nomini kerakli joylarga qo‟yib
chiqing.
Istami, Vaxshunvor, Faganish, Qoraxon, Mug’onxon, Toraman,
Kangila, Bumin.
55
Turk xoqonligi mavzusini mustahkamlash yuzasidan klaster
o’tkazish
Yuqoridagi bo‟sh aylanalarni kerakli ma‟lumotlar bilan to‟ldiring.
56
Turk xoqonligi mavzusi yuzasidan test savollari
1. Turk xoqonligining asoschisi kim?
A. Bumin
B. Istami
C. Ashin
D. Mug‟onxon
2. 551-yilda kim “xoqon” deb e’lon qilinadi?
A. Bumin
B. Istami
C. Ashin
D. Mug‟onxon
3. Xoqonlikning markazini toping.
A. Oltoy
B. Yettisuv
C. Sharqiy Turkiston
D. Mo‟g‟uliston
4. G’arbiy boshqaruvga kim rahbarlik qilgan?
A. Bumin
B. Istami
C. Ashin
D. Mug‟onxon
5. Qachon turklar Volga va Ural bo’ylarini egallaydilar?
A. 558-yilda
B. 571-yilda
C. 560-yilda
D. 559-yilda
6. Turk xoqoni Istemiga kuyov bo’lgan Eron shohini toping.
A. Baxrom Cho‟bin
B. Xusrav I Anushirvon
C. Xormuzd
D. Qubod
7. Qaysi yili Turk xoqonligi Konstantinopolga imperator Yustin II
saroyiga o’z elchilarini yuboradi.
A. 558-561-yillarda
B. 571-579-yillarda
C. 568-569-yillarda
D. 559-571-yillarda
8. Turk xoqonligida ko’chmanchi chorvador aholi qanday
nomlangan?
A. Yabg‟u
B. Shod
C. Budun
D. Tudun
9. Yurt hokimlari qanday nomlangan?
A. Yabg‟u
B. Shod
C. Budun
D. Tudun
10. Turk xoqonligi qachon ikki qismga ajralib ketadi?
A. 579 yilda
B. 603 yilda
C. 600 yilda
D. 605 yilda
11. 618-630 yilda hukmronluk qilgan turk xoqonini toping.
A. Bumin
B. To‟nyabg‟u
C. Ashin
D. Mug‟onxon
57
12. Turk xoqonligning savdo karvoni qachon Xitoyga yetib
brogan?
A. 579-yilda
B. 603-yilda
C. 627-yilda
D. 605-yilda
13. Turk xoqonligida mulkdorlar qanday nomlangan?
A. Ozod
B. Kadivar
C. Kashovarz
D. G‟uvokor
14. Ilk o’rta asrlarda ibodatxonalar qanday nomlangan?
A. Vag‟n
B. Naus
C. Ark
D. Shahriston
15. Ko’k turk yozuvi necha xarfdan iborat?
A. 32 harfdan
B. 38 harfdan
C. 35 harfdan
D. 30 harfdan
16. Olovxona koxinlari qanday nomlangan?
A. Atrabon
B. Azarxur
C.Vag‟npat
D. Shomon
17. Moniylik dinining asoschisi bo’lgan tarixiy shaxs Moniy
qayerda tug’ilgan?
A. Eronda
B. Bobilda
C. Suriyada
D. Rimda
18. Qachon turklar va sosoniylar o’rtasida tinchlik sulhi
o’rnatilgach chegara hudud etib Amudaryo belgilandi?
A. 560-yil
B. 601-yil
C. 571-yil
D. 570-yil
19. Qaysi yili turklar eftaliylarni Nasafda mag’lubiyatga
uchratdi?
A. 565-yili
B. 603-yili
C. 578-yili
D. 605-yili
20. Turklarning eftaliylar bilan dastlabki to’qnashuvi
qachonbo’lib o’tdi?
A. 555-yilda
B. 568-yilda
C. 561-yilda
D. 562-yilda
58
MUHIM TARIXIY SANALAR
222-241 – Ardashir Papakanning hukmronlik yillari.
224-yil – Parfiya shohining Artaban V qo‟shinlarini mag‟lub
etishi.
III-IV asrlarda eftaliylarning Xitoyda xoa qabilasi nomi bilan
ma‟lum bo‟lishi.
309-379-yillar – Shopur II ning hukmronlik yillari.
337-361 yillar – Shopur II va Rim imperatori Konstantin II
o‟rtasidagi jang.
357-358-yillar – Shopur II va xioniylar o‟rtasida ittifoqchilik
shartnomasining tuzilishi.
360-yil – xunnlarning Volgadan o‟tishlari.
372-yil – Arshakiylarning Balxda xioniylar yordamida forslarni
yengishi.
378-yil – Arshakiylar qo‟zg‟olonini eftaliylar tomonidan bosti-
rilishi.
383-388-yillar – Shopur I ning hukmronlik yillari
384-yil – Edessani
egallashda
fors
qo‟shinlari
orasida
eftaliylarning paydo bo‟lishi. 387 Arman podsholigining bo‟linib
ketishidan so‟ng eftaliylar va forslar o‟rtasida nizoning kelib chiqishi.
388-399-yillar – Varahran IV ning hukmronlik yillari
410-yil – Eftaliylar davlatining O‟rta Osiyoda vujudga kelishining
taxminiy sanasi.
420-438-yillar – Varaxran V hukmronligi
421-438 – Eronda Baxrom Go‟rning hukmronlik yillari. G‟arbda
Vizantiya va Sharqda eftaliylar bilan to‟xtovsiz janglari.
430-490-yil – Toraman va Kingilaning tangalar zarb ettirishi.
438-457-yillar – Yazdigird II hukmronligi
450-yil – Eftaliylarning Hindistonga yurishlarining boshlanishi.
455-467-yillar – Hindistonda gupta sulolasi Skandaguptaning
boshqaruvi. Uning davrida eftaliylarning xujumi to‟xtadi.
455-yil – Eftaliylarning gupta va forslarga qarshi ittifoqi.
456-457-yillar – Eftaliylarning Hindistondan quvilishi va Eronda
Pero‟zni qo‟llab quvvatlashlari uchun kirib kelishlari.
456-yil – kidariylarning sosoniylardan qaqshatgich zarbaga
uchrashi.
457-yil – eftaliy shohi Vaxshunvorning Gurdjiston, Toxariston,
Balx, Badaxshonni qo‟l ostiga birlashtirishi.
59
457-yil – Xormizd va Pero‟z ortasida taxt uchun kurash
459-484-yillar – Pero‟z hukmronligi.
459-484-yillar – Pero‟z I ning hukmronligi.
459-yil – Eftaliylarning Yettisuvdagi arablarga qarshi yurishlari.
460-545-yillar – Ashin urug‟iga mansub Asan va Tuu boshqa
urug‟larni o‟zlariga bo‟ysundiradilar va Oltoydagi turkiy qabilalar
ittifoqiga asos soladilar
468-yil – Pero‟z I ning eftaliylarga mag‟lub bo‟lishi va uning
o‟g‟li Kubodning eftaliylar davlatida asirlikda qolishi. 460 yil-
eftaliylarning Gandharani (hozirgi Pokiston hududlari) egallashi.
470-yil – Eftaliylarning jujanlar bosqiniga chek qo‟yishi.
472-yil – Eftaliylar xioniylarni So‟g‟ddan siqib chiqardilar o‟z
davlat chegaralarini Kaspiy dengizigacha kengaytirdilar hamda shimoliy-
g‟arbiy Hindistonni egalladilar.
479-491-yillar – Vizantiya imperatori Zenon hukmronligi.
479- yil – Pero‟zning eftaliylarga qarshi ikkinchi yurishi
479-yil – eftaliylar tomonidan Sharqiy Turkistonni egallanishi.
482-yil – Pero‟zning eftaliylar tomonidan asirga olinishi va uni
katta to‟lov evaziga ozod etilishi.
484-yil – Pero‟z I ning eftaliylar tomonidan jangda qatl etilishi.
488-531-yillar – Eronda Kubodning hukmronligi.
490-yil – eftaliy hukmdor Toromanning taxtga o‟tirishi.
490-500-yillar – eftaliylarning Hindistonga hujumining davom
etishi. Jamnatang vodiysi, Rajastxan va Markaziy Hindistonni
egallashlari.
490-497-yillar – eftaliylar tomonidan Urumchi shahrining davlat
tarkibiga qo‟shib olinishi
490-515-yillar – Toramanning Gupta imperiyasini yengishi.
494-yil – eftaliylar tomonidan hozirgi eronning kattagina qismini
egallashlari.
494-496-yillar – eftaliylarning jujanlarni mag‟lub etishlari.
495-yil – eftaliylar janubiy teleutlarni mag‟lub etishlari.
495-yil – eftaliylar tomonidan janubiy teleut qabilalari yerlari
bosib olindi.
496-yil – eftaliylar tomonidan shimoliy teleut qabilalari yerlari
bosib olindi.
496-yil – eftaliylar shimoliy teleutlarni mag‟lub etishlari.
497-yil – eftaliylar Karashar, Gandxarani egalladilar.
60
497-499-yillar – Eronda Kubodning taxtdan ag‟darilishi va
eftaliylar davlatiga qochishi. 500 Toroman Panjob orqali Kaushambi,
Varanasi va Magadxaning markaziy qismlariga yurishi.
503-513-yillar – Kubodning eftaliylarga qarshi urush olib borishi.
506-yil – sosoniylarning Vizantiya ustidan g‟alabasi.
510-yil – eftaliylarning Hindistonda mag‟lubiyatga uchrashi.
515-544-yillar – eftaliy shohi Mihirakulning hukmronligi.
516-520-yillar – eftaliy elchilarining Janubiy Xitoyga, Lyan
imperiyasiga tashrif buyurishi.
515-yil – Toramanning vafoti. Mixirakula hukmronligi.
516-518-yillar – Jujanlar va eftaliylarning ittifoqi. Vey imperiyasi
bilan eftaliylar munosabatining keskinlashuvi.
516-520-yillar – eftaliylarning janubiy Xitoyga Lyan imperiya-
siga elchiligi.
518-yil – eftaliylar shohi Mihirakul huzuriga sayyoh Sun Yunning
tashrif buiyurishi
526-yil – eftaliy elchilarining Lyan imperiyasiga tashrif buyurishi.
551-774-yillar – Turk xoqonligi tashkil topadi.
526-yil – eftaliylarning Lyanga yangi elchiligi.
528-yil – Mixirakulning Hindistondagi mag‟lubiyati.
530-yil – Eftaliylarni Hindistondan quvib chiqarishda mahalliy
hukmdor Dashapurning o‟rni katta bo‟ldi. Aulikar sulolasidan bo‟lgan
Yashodxarman eftaliylar ustidan g‟alaba natijasida ikkita minora
qurdiradi.
531-579-yillar – Eronda Xusrav I hukmronligi.
540-yil – Mixirakulning vafoti.
546-yil – eftaliylarning g‟arbiy Vey davlatiga elchiligi.
548-yil – turklarning jujanlarga qarshi yurishi.
550-yil – turklarning teleslarga xujumi.
551-yil – Buminning xitoylik malika Chanlega uylanishi.
552-yil – Bumin boshchiligidagi g‟arbiy turk xoqonligining tashkil
topishi.
552-553-yillar – turklarning jujanlarni mag‟lub etishi.
553-yil – Buminning Qora Issiq-xon laqabini olgan o‟g‟lining sirli
o‟limi. Akasi Mug‟anxonning taxtga o‟tirishi. Qora Issiq-xonning o‟g‟li
Shetuning taxtdan chetlashtirilishi.
553-yil – eftaliylarning g‟arbiy Vey imperiyasiga navbatdagi
elchilligi.
61
553-yil – Mug‟on-xonning jujanlarni yengishi.
554-555-yillar – Turklarning butun markaziy Qozog‟iston,
Yettisuv va Xorazmni egallashlari.
555-yil – Turklarning eftaliylar bilan dastlabki to‟qnashuvi.
558-yil – turklarning Volga bo‟yi va Ural oldini egallashlari.
560-yil – turklarning Eronga yo‟l olgan elchilarini eftaliylar
tomonidan talanishi.
562-yil – Vizantiyaliklarning forslar bilan sulhga kelishishi. Bu
esa forslarning eftaliylarga qarshi urushiga yangi yo‟l ochdi.
562-yil – Turklarning eftaliylar ustidan birinchi g‟alabasi.
563-yil – Turklarning Konstantinopolga elchiligi.
563-yil – eftaliylarning forslardan mag‟lubiyatga uchrashi.
565-yil – turklar eftaliylarni Nasafda mag‟lubiyatga uchratdi. Shu
yili eftaliylar davlatining qulashi bilan baholanadi.
568-569-yillar – turklar o‟sha davrning qudratli davlati- Vizantiya
bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o‟rnatishi.
569-yil – eftlaiylar davlatining forslar va turklar o‟rtasida bo‟lib
olinishi va ikki o‟rtada nizoning kelib chiqishi.
571-yil – turklar va sosoniylar o‟rtasida tinchlik sulhi o‟rnatilgach
chegara hudud etib Amudaryo belgilandi.
585-586-yillar – Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga
qarshi Abro‟y boshchiligidagi qo‟zg‟olon.
618-907-yillar – Xitoyda Tan sulolasi davrida G‟arbiy turk
xoqonligi bilan Xitoy o‟rtasida aloqalar keng yo‟lga qo‟yiladi.
629-645-yillar – Syuan Tszyanning Hindiston budda ibodathona-
lari ziyoratiga kelishi.
627-644-yillar – O‟rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo
karvonlarining yuborilishi.
727-yil – Vey Sze hamda Xey Chaoning Shimoliy Hindistonga
sayohati
62
Foydalanilgan adabiyotlar
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‟z qo‟limiz bilan quramiz. T.7. –
T.: O‟zbekiston, 1999.
Булгаков П.Г. Из арабских источников о Мерве. // Труды
ЮТАКЭ. Ашхабад, 1963. Т. XII. С.213-214
Вамбери Г. История Бухары или Трансоксаниис древнейших
времен до настоящего. СПб., 1873. С.110
Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая
история. М., 1972. С.50.
Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов //
Transoxiana. История и культура. Сб. статей. Т., 2004. С.117.
Karomatov H. O‟zbekistonda moziy e‟tiqodlar tarixi. T.: 2009.
Курбанов А. Эфталиты (очерки истории). Санкт-Петербург,
2006. С.28.
Маршак Б.И. К вопросу о восточных противниках Ирана в V
в. // Страны и народы Востока. 1971. Вып.10. С.62.
Медведев Е.М. Очерки истории Индии до XIII века. М.,1990.
С.128
Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия –
Тохаристан. Т.: 1990.
Ртвеладзе Э.В. Великий Шелковый путь: Древность и раннее
средневековье. Т., 1999. С. 271.
Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С.277.
Тревер К.В. Кушаны, хиониты и эфталиты по армянским
источникам IV-VII вв. // Советская археология. 1954. Вып. XXI
С.144.
Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История
народов Узбекистана. Т., 1950. Т.1. С.126.
63
Mundarija
1-mavzu. Eftaliylar davlati
Kirish
2-mavzu. Turk xoqonligi
Muhim tarixiy sanalar
Foydalanilgan adabiyotlar
3
5
33
58
62
64
Muharrir I.Ahmedov
Texnik muharrir M.Sultonov
Bosishga ruxsat etildi 27.07.11. Qog‟oz bichimi 60x84 1/16.
Hajmi 4,0 fiz. b.t. 47-11 sonli shartnoma. Adadi 100 nusha.
422-son buyurtma.
O‟zDJTI nashriyot-matbaa bo‟limi, 100052, Toshkent,
Oqqo‟rg‟on ko‟ch., 2-uy.
O‟zDJTI bosmaxonasi, 100052, Toshkent, Oqqo‟rg‟on ko‟ch., 2-uy.
65
O’ZBEKISTON DAVLAT JISMONIY TARBIYA INSTITUTI
O’ZBEKISTON HUDUDIDAGI
ILK O’RTA ASR DAVLATLARI:
EFTALIYLAR DAVLATI VA
TURK XOQONLIGI
TOSHKENT – 2011
Do'stlaringiz bilan baham: |