Efir moyli o‘simliklar Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

ZIG‘IR - LINUM USITATISSMUM L
Zig‘ir - Linum usitatissmum L. zig‘irdoshlar - Linaceae oilasiga kiradi. Bir yillik o‘t o'simlik. Poyasi tik o‘suvchi, ingichka, silindrsimon, yuqori qismi shoxlagan. Bargi lansetsimon yoki chiziqsimon, o‘tkir uchli, tekis qirrali bo‘iib, poyada ketma- ket, bandsiz o‘mashgan. Gullar poya va shoxlari uchida bo‘ladi. Kosacha bargi, toj bargi hamda changchisi (otaiigi) beshtadan, onalik tuguni esa besh xonali, yuqoriga joylashgan. Tojbargi zangori, tomiri esa changehi ipiga o‘xshab, binafsha rangga bo‘yalgan. Mevasi -10 urug‘li, yumaloq, quruq ko‘sakcha. Iyun-avgust oylarida gullaydi. Ekiladigan zig‘ir bir necha xil bo£lib, uzun tolali hamda sershoxlisi alohida ahamiyatli hisoblanadi. Uzun tolali zig‘ir asosan tola, sershoxlisi esa moy olish uchun ekiladi. Uzun tolali zig‘iming balandligi 60-120 sm bo‘lib, poyasi ko‘p shox chiqarmaydi, ko‘saklari pishgandaochilmaydi. Sershox zigiming balandligi 30-50 sm bo‘lib, ko^saklari pishganda ochiladi.


Geografik tarqalishi. Uzun tolali zig‘ir Ukraina, Belorus, Rossiyaning Y evropa qismining Markaziy va g‘ arbiy viloy atlarida, sershox zig‘ir esa janubiy tumanlarda, g‘arbiy Sibir va Shimoliy Kavkaz hamda 0 ‘rta Osiyoda o‘stiriladi.

Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. Tayyor mahsulot yassi, tuxumsimon urug‘dan iborat Urug'ning bir uehi ingichka, ikkinchi tomoni esa enli va yumaloq, usti silliq, yaltiroq va sarglisb-qo‘ng‘ir rangli bo‘ladi. Agar urug‘ning ustki ko‘rinishi yaltiroq bo'lmasa, u pishmagan - sifatsiz hisoblanadi. Mahsulot hidsiz, shilliq, yog‘ga o‘xshagan mazali bo‘lib, suvga solganda usti shilliqlanadi va suv tagiga cho'kadi. XI DF ga ko‘ra, mahsulot namligi 13%, umumiy kuli 6%, o'simlikning boshqa qismlari (ko‘sakcha, meva boiakchalari, meva bandi ezilgan mevalar) 1 % dan, organik aralashmalar 2% dan va mineral aralashmalar 0,5 % dan oshmasligi lozim.

Kimyoviy tarkibi. Zig‘ir urug‘i tarkibida 30-48% quriydigan moy, 5-12% shilliq moddalar, 18-33% oqsil moddalar, 12-26% uglevodlar, fermentlar va karotin bo‘ladi. 0 ‘simlikning hamma organlarida (ayniqsa, maysasida) linamarin glyukozidi uchraydi.Urug‘ning shilliq moddalari gidroliz qilinsa, galaktoza, ksiloza, arabinoza va ramnoza qandiari hamda galakturon kislota hosil bo‘5adi.

Ishlatilishi. Zig‘ir urug‘i o‘rab oluvclii va ich yumshatuvchi dori sifatida qo‘llaniladi. Shilliq eritma tayyorlash uchun urug‘ butunligicha issiq suvda (I : 30) chayqatiladi. Shilliq moddalar umg‘ining epidermis qavatida bo‘lganidan tezda suvda yerib, ajralib chiqadi. Urug‘ning 15-20% li qaynatmasi og‘iz chayqash uchun ishlatiladi. Kunjara kukuni (poroshogi) (ba’zan butun urug‘ni yanchib tayyorlangan kukun-poroshok) tananing og‘riyotgan joyiga qizdirib qo‘yiladi. Zig‘ir moyi tibbiyotda, oziq-ovqat sanoatida va texnikada qoilaniladi. Zig‘ir moyidan olinadigan linetol preparati (olein, linol, linolen va boshqa у og‘ kislotalarining etil efirlarining aralashmasi) va uning kompleks preparati - livian ateroskleroz kasalligmi davolash va oldini olishda hamda kuyganni va nur terapiyasi natijasida zararlangan joy 1 ami davolashda qo‘llaniladi. Zig‘ir poyasini ivitib, tola olinadi. Bu tola to‘qimachilik sanoatida keng ishlatiladi. Dorivor preparatlari. Shilliq eritmasi, 15-20% li qaynatma, urug‘ kukuni - poroshogi (uni), livian preparati.