Efir moyli o‘simliklar Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

II. Asosiy qism.
1.Moyli va efir moyli o‘simliklar haqida umumiy malumot!
Moyli ekinlar- yog'li moylarni ishlab chiqarish uchun etishtiriladigan o'simliklar. Ular turli xil oilalarning bir yillik va ko'p yillik o'simliklarini birlashtiradi: Kompozitlar - kungaboqar, aspir; dukkakli ekinlar - soya, yerfıstığı; labiatlar - perilla, lallemantiya; zaytun - zaytun; xochga mixlangan - kolza, xantal, tuya va boshqalar. Ularning ba'zilari tropik daraxtlardir (kokos yong'og'i, moyli palma, kakao, tung); boshqalari - mo''tadil iqlimi bo'lgan mamlakatlarda o'sadigan otsu o'simliklari (soya, kungaboqar, kolza, moyli zig'ir va boshqalar). Ko'pgina yog'li urug'lar yog'li yog'ni urug'lar va mevalarda to'playdi, ba'zilari, masalan, chufa, ildiz mevalarida. Ular orasida qattiq yog'lar (palma, kakao, mum daraxti) va suyuq yog'lar (zaytun, tung', otsu o'simliklar) beradigan o'simliklar mavjud. Moyli o'simliklardan tashqari, yog 'va yog' sanoati uchun xom ashyo iplik ekinlari urug'lari (paxta, tolali zig'ir, kenevir), ba'zi bir efir moyi o'simliklari (koriander, kimyon, qizilmiya), yong'oq (yong'oq, bodom, sadr qarag'ay). Yog 'yog'i, shuningdek, makkajo'xori va bug'doy urug'lari embrionlaridan, shaftoli, o'rik (urug' yog'i) va boshqalar urug'laridan olinadi.
Dunyo qishloq xo'jaligida soya, yerfıstığı, kungaboqar, zaytun, kolza, kunjut va kastor yog'i muhim ahamiyatga ega.
Efir moylari o'simliklari - maxsus hujayralardagi (efir moyi yo'llarida) yoki hidli efir moylarini o'z ichiga olgan o'simliklar - suvda deyarli erimaydigan uchuvchan birikmalar. Ular turli xil organik birikmalarning murakkab aralashmalari: terpenlar, spirtlar, aldegidlar, ketonlar.

Ushbu o'simliklarni 19-asrda efir moyi deb atashni boshladilar, o'sha paytda ulardan hidli moddalar sanoat miqdori olinishi boshlandi - birinchi navbatda efir moylari. Ular bir ming yildan ko'proq foydalaniladi. Kleopatra aromatik o'tlardan xushbo'y ishqalanishdan foydalangan. Avitsenna yalpizni yurak-qon tomir kasalliklariga qarshi kurash vositasi sifatida qadrlagan. Xushbo'y moylarni ishlab chiqarish qobiliyati Umbrella, Lamiaceae, Rute oilalariga mansub o'simliklarning 3000 dan ortiq turlarida qayd etilgan, ammo butun dunyoda 200 ga yaqin turlari sanoat ahamiyatiga ega.

Efir moylarining eng katta miqdori gullar va mevalarda, kamroq barglarda, poyalarda va er osti organlarida bo'ladi. Yog 'miqdori quruq izlar asosida nozik izlardan 20-25% gacha. Ko'pchilik efir moyi o'simliklari - barcha turlarning 44% gacha - tropik va subtropiklarda o'sadi (tsitrus, chinnigullar, dafna, dolchin, zanjabil). Ushbu ekinlarning sanoat plantatsiyalari mavjud. O'rta qatorda asosan otsu efir moylari yovvoyi tabiatda - koriander, adaçayı, reyhan, kimyon urug'i, qizilmiya, paçuli, arpabodiyon, kalamusda etishtiriladi va yig'iladi. Eng qimmat moylar Ginger, Santal, Laurel, Rose, Geranium, Rute oilalarining efir moylari o'simliklarida uchraydi.
Efir moyi o'simliklari parfyumeriya (atirgul, yasemin, lavanta moylari), sovun tayyorlash, qandolat, farmatsevtika, alkogolli ichimliklar va oziq-ovqat sanoatida (xushbo'y va xushbo'y moddalar) ishlatiladi.
Efir moyi o'simliklariga ko'plab dorivor o'simliklar kiradi - evkalipt, kofur daraxti, yalpiz, petrushka, kekik, bibariya, rue
2.ôzbekiston hududida uchraydigan efirmoyli õsimliklar va ularning xususiyatlari
Butun o’simliklarning 3000 turdan ziyodrog’i o’zlarida efir-moylari hosil qilish xususiyatiga ega. Ulardan 650 turi, 261turkum va 56 oila vakillari O'zbekiston o'simliklar olamida keng tarqalgan. Lekin ulardan faqat 200 ga yaqin turi sanoat ahamiyatiga ega turlar hisoblanadi.
Efir-moylari terpenlar, spirtlar, fenollar, aldegidlar, kislotalar, murakkab efirlar ba boshqa moddalar birikmalarining aralashmasidan iborat. O’simliklar tomonidan ishlab chiqarilgan efir-moylari yog’liligi seziladigan, yengil uchuvchan, suyuq hushboy moddalar hisoblanadi.
Efir-moylari tarkibida 1100 dan ortiq shaxsiy komponentlar aniqlangan va bu miqdor borgan sari ortib bormoqda. Barchasini kimyoviy tabiiati o’ziga xos. Xatto ayrim o’simliklarda ularning 270 tasi ham uchrashi mumkin. O’simliklarning xidi aynan ular tarkibida uchraydigan efir-moylariga bog’liq.
Efir-moylarining eng ko’p uchraydigan mashxurlariga atirgul va geran moyida uchraydigan geraniol, sitrinellol va nerol, muzlatuvchi va yumshoq hid beruchi mentol, lavanda va koriandr moylari tarkibidagi linalool kabilar kiradi. Ularning orasidagi eng barqarorlari parfyumeriya va spirt tayyorlashda ishlatiladi.
Efir-moylari o’simliklarning barcha qismlarida uchrashi mumkin, faqat, bu modda gul va mevalar tarkibida ko’proq, ildiz va barglarda kamroq miqdorda to’planadi. Poyada esa juda ham kam miqdorda bo’ladi. O’simliklar orasida faqat yalpiz va qaraga’ytoifa o’simliklarning barcha organlarida efir-moylari uchraydi, lekin ularning takibi va sifatida farq bo’ladi. Asosan efir-moylari aloxida joylarda – bezchalar tarkibida, ba’zan suyuq xolda hujayra shirasi tarkibida ham bo’ladi. Efir-moylarining miqdori o’simlik vegetatsiyasi mobaynida o’zgarib turadi.
Efir-moyli o’simliklarga ancha boyligi bilan, asosan tropik xududlar ajralib turadi. O’rta yer dengizi, Kichik osiyo va Old Osiyo subtropiklari va arid viloyatlarda ular juda ko’p.
Yalpizdoshlar, ziradoshlar, qoqio’tdoshlar, ra’nodoshlar, lavrdoshlar va yoronguldoshlar oilasi vakillari eng ko’p efir-moyliligi bilan ajralib turadi.
Efir moyli o'simliklar turli tuman, iqlim, ekologik sharoitlarda tik mintaqalarda ham o'sadi. Ularhayotiy shakllariga ko’ra, bir yillik, ko'p yillik, buta, yarim buta va daraxtlar bo'lib, cho'l, adir, tog' mintaqasining o'rta qismi o'simliklarni o'zida efir moyi saqlash uchun sharoit juda ham mos kelar ekan. Ular O'simlik qoplamida to'p-to'p, jamoa dominant, subdominant, ba'zan senotiplarni - archazorlar, yong'oqzorlar, shuvoqzorlarni hosil qiladi.
Efir moyli o'simliklarning zahiralarini hamda genofondini saqlashning eng muhim yo'llaridan biri noyob va qimmatbaho o'simlik turlarini ekinga aylantirish texnologiyasini yaratish va ulardan xalq xo'jalik tarmoqlarida foydalanishdir.
Efir-moyli o’simliklar madaniy va yovvoyi xolda o’suvchi o’simliklarga ajraladi. Hozirda yovvoyi xolda o’suvchi o’simliklarga qaraganda, madaniylaridan keng foydalaniladi va ular xalq ho’jaligi turli tarmoqlarining efir-moylariga bo’lgan extiyojini to’liq ta’minlab kelmoqdalar.
Albatta, tabiiy o’simliklardan kerakli miqdorda xomashyo zahiralari olinmoqda.
O’simlik lipidlari asosan suyuq holatda bo’ladi va ular moylar deb ataladi. Ular suvda erimaydi, ammo har xil organik erituvchilar (aseton, efir, benzin va boshqalar) da yaxshi eriydi. Moylar zahira ozuqa moddasi hisoblanib, o’simliklarda uglevod hosil bo’lishi va nafas olish jarayonlarida ishlatiladi. Ularning energetic quvvati juda yuqori. 1 gr moy parchalanganda 9500
kaloriya energiya hosil qiladi (1 gr oqsil 4400, uglevod 4180 kal).
Yuksak o’simliklarning juda ko’pi (3/4 qismi) moyli o’simliklar hisoblanadi. Chunki ular juda oz miqdorda bo’lasa ham tarkibida moylarga ega bo’ladi. Ammo ularning orasida ayrimlarigina o'zining turli organlarida, ayniqsa, meva hamda urug'larida ko'p miqdorda sifatli yog' - moylarni saqlaydi. Bunday o'simliklar ozuqabop yoki texnik yog'-moyli o'simliklar bo'lishi mumkin. Shuning uchun ham bunday o'simlik turlaridan olinayotgan xom-ashyo mahsulotlari oziq-ovqat tarmoqlarida hamda texnikaning deyarli barcha yo'nalishlarida ishlatiladi.
Dorivorlik va texnik maqsadlar uchun ishlatiladigan moyli o'simliklarning vakillaridan olinayotgan moylar ilmiy tabobatda dori-darmonlar tayyorlashda, texnikada esa detallarni moylashda foydalaniladi.
Moyli o’simliklar ko’plab oilalarda uchraydi, turli xil iqlim sharoitlarida tarqalgan bo’ladi.Moyli o'simliklar bir yillik, ko'p yillik o't hamda buta va daraxtlardan iborat bo'lib, cho'l, adir, tog'larda o'sadi.
O’simlik moylari holatiga ko’ra, suyuq va qo’yiq moylarga jraladi. Qo’yiq moylarga kokos, kakao, palma moyi kabilar kiradi.
O’simlik moylarining asosiy muxim ko’rsatkichlaridan biri – qurish xossasi hisoblanadi.
Aynan shu xossasiga ko’ra, ular tasniflanadi.
1. Quriydigan moylar – zig’ir, nasha, ko’knor, perilla, lallemansiya, tunga moyi
2. Yarim quriydigan – kungaboqar, kunjut, soya, yong’oq, paxta, maxsar va karamdoshlar
oilasiga kiruvchi o’simliklar moyi
3. Qurimaydigan – kastor, bodom, yeryong’oq
O’simlik moylari ishlatilishiga ko’ra, oziq-ovqat va texnik moylarga bo’linadi.
1. Oziq-ovqat moylari – zaytun, yeryong’oq, soya, paxta, kungaboqar, ko’knor, nasha, kakao, bodom, kunjut, yong’oq, xartol moylari
Bu moylar oziq-ovqat, konditer, nonvoychilik, margarin, konserva mahsulotlari tayyorlashda va chorva hayvonlari uchun yem-hashak tayyorlashda ishlatiladi.
2. Texnik moylar – tunga, perilla, lallemansiya, kanakunjut moylari
Texnik moylar lak-bo’yoq, rezina, elektrotexnika, aviatsiya, avtomobil, sovun tayyorlash, meditsina, parfyumeriya va boshqa sanoat tarmoqlarida keng qo’llaniladi.
Tarkibida moy tutuvchi madaniy va tabiiy xolda o‘sadigan o‘simliklar respublikamizda keng tarqalgan. Moyli ekinlarning tarkibida 20 foizdan to 60 foizga qadar moy mavjud bo‘lib, bu moylar oziq-ovqatda, konservalar ishlab chiqarishda, qandolat va non maxsulotlari tayyorlashda keng ishlatiladi.
Yer sharida moyli ekinlar ekiladigan maydonlar 140 mln. gektardan ziyodroqni tashkil qiladi. Ular orasida soya eng ko‘p maydonga, ya’ni, salkam 74 mln gektar yerga ekiladi. Hozirda bu o‘simlikni ekishga respublikamizda , qolaversa, viloyatimizda ham keng sharoit yaratib berilmoqda. Kungaboqar 18,5 mln gekarga, raps 22 mln gektardan ziyodroqqa, yeryong‘oq salkam 22 mln gektarga, zig‘ir 7,5 mln., kunjut salkam 7 mln gektarga ekilmoqda.
Moyli ekinlar turli oilalarga mansub hisoblanadi. Moyli ekinlar karamdoshlar,
burchoqdoshlar,qoqio‘tdoshlar va sutlamadoshlar oilalari vakillari ichida mavjud.
O‘simlik moylari – kimyoviy tarkib jihatdan glitserinning moy kislotalari bilan birikishidan xosil bo‘lgan murakkab efirlardir. Moy tarkibida uglerod 75-79 foiz, vodorod 11-13 foiz, kislorod 10-12foiz bo‘ladi.
3.Efir moyli o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash!
EFIR MOYLI O’SIMLIKLAR YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASIEfir moyi deb suv bug’i yordamida haydab olinadign, maxsus hidli va mazali, uchuvchan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. Efir moylari ko’pincha rangsiz yoki turli rangdagi (yashil, och sariq, to’q qizil, to’q ko’k, qo’ng’ir), o’ziga xos hidi va o’tkir mazasi bor uchuvchan tiniq suyuqlikdir; ularning zichligi ko’pincha suvdan yengildir, ba’zan og’ir bo’ladi. sovutilsa ko’pchilik efir moylari o’zlarining kristall qismi – stearoptenini ajratadi. ularni suyuq qismi eleopten deyiladi. Efir moylari suvda erimaydi, organik erituvchilar va moylarda yaxshi eriydi, yorug’lik tekisligini o’ngga yoki chapga og’diradi. qat’iy qaynash haroratiga ega emas, agarda qizdirilsa, efir moylarini tashkil etgan organik birikmalar turli haroratda qaynab, ayrim-ayrim ajralib chiqaveradi. Turli organik moddalar aralashmasidan tashkil topgani uchun efir moylarini kimyoviy xossalari tarkibidagi asosiy qismlarini xususiyatiga bog’liq. Shuning uchun ham efir moylari tahlilda ularning tarkibiy qismlari aniqlanadi. Efir moylari hamda ularni saqlovchi dorivor o’simliklar mahsulotlaridan tayyorlangan dori turlari tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda, farmatsevtika amaliyotida dori turlarining hidi va mazasini yaxshilash maqsadida keng miqyosda ishlatiladi. O’simliklarning “achchiq” moddalari glikozidlarga kirib, ularni aglikonlari monoterpen unumlaridan (monoterpen glikozidlar) tashkil topgan va achchiq mazaga ega (shuning uchun achchiq glkozidlar deyiladi). Ular me’da suyuqligining reflektor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi. Shuning uchun monoterpen (achchiq) glikozidlar tibbiyotda ishtaha ochish, ovqat hazm bo’lishini yaxshilash uchun o’t haydovchi vosita sifatida qo’llaniladi.
EKMA KASHNICH - CORIANDRUM SATIVUM L.
Ekma kashnich - Coriandrum Sativum L. Selderdoshlar - Apiaceae (soyabonguldoshlar - IJmbelliferae) oilasiga kiradi. Bir yillik, bo‘yi 30-70 sm ga etadigan o‘t о‘simlik. Poyasi silindrsimon, mayda qirrali, tuksiz, ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Bargi oddiy, qinli, tuksiz, ildizoldi barglari uzun bandli, uch boiakka qirqilgan, qirrasi tishsimon kesilgan, poyasining pastki qismidagi barglari qisqa bandli, ikki bo‘lakka qirqilgan, o‘rta qismdagilari esa bandsiz bo‘lib, ipsimon ikki-uch bo‘lakka ajralgan. Barglari poyada ketma-ket joylashgan. Gullari mayda, umumiy o‘ramsiz murakkab soyabonga to‘plangan; gulkosachasi besh tishli, meva bilan birga saqlanib qoladi. Tojbargi beshta, pushti rangda, otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, pastga joylashgan. Mevasi - yumaloq, qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish kulrang, qo'shaloq doncha. Iyun oyidan boshlab, avgustgacha gullaydi, mevasi avgust- sentyabrda pishadi.
Geografik tarqalishi.Vatani Yevropa janubidagi davlatlar hamda Turkiya. Ukrainada, Kavkazda, Kuybishev va Voronej viloyatlarida hamda 0 ‘rta Osiyo respublikalarida o‘stiriladi.
Mahsulotning tashqi ko‘rimshi.Tayyor mahsulot yumaloq shaklli pishganda bo‘linmaydigan ikki bo‘lak!i, qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish-kulrang, diametri 4 mm bo‘lgan qo‘shaloq donachalardan iborat.Har yarimta mevaning qabariq tomonida saS do‘ppaygan 5 ta asosiy qovurg‘alari va yaxshi sezilmaydigan 56 ta to‘g‘ri, ko‘shimcha qovurg‘alari bo‘ladi. Pishib etilgan meva hushbo‘y hidga va yoqimli mazaga ega. Meva namligi 13%, umumiy kuli 7%, 10% li xlorid kislotada yerimaydigan kuli 1,5%, ezilgan, pishmagan va buzilgan kashnich mevalari 3%, efir moyli boshqa o‘simliklar mevasining aralashmasi 1%, organik aralashmalar 1% va mineral aralashmalar 1% dan ortiq hamda meva tarkibidagi efir moyi 0,5% dan kam bo‘lrnasligi kerak.
Kimyoviy tarkibi.Kashnich mevasi tarkibida 0.7-1,5%) ii efir moyi, 10-20% yog', 11-17%) oqsil va boshqa moddalar bo‘ladi. Kashnichning efir moyi rangsiz yoki och sarg‘ish, tiniq suyuqlik bo‘lib, o‘ziga xos hushbo‘y va yoqimli mevasi bor. Zichiigi 0,8450,862, refraksiya soni 1,471-1,478, qutblangan nur tekisligini og‘dirish burchagi +56°- +68°. Moy tarkibida 60-80% li nalool, 5% geraniol va oz miqdorda bomeol, turli algedridlar hamda terpenlarning aralashmaiari bo‘ladi. Standart talabga ko‘ra efir moyi tarkibidagi linolool miqdori 65% dan kam bo‘lmasligi kerak.

MARMARAK (MAVRAK) - SALVIADorivor marmarak (mavrak) - Salvia officinalis L.; yasnotkadoshiar - Lamiaceae (labguidoshlar - Labiatae) oilasiga kiradi Ko‘p yillik, bo‘yi 20-50 sm ga etadigan yarim buta. Poyasi ko‘p sonli, shoxlangan, serbarg, to‘rt qirrali, pastki qismi bir oz yog‘ochlangan. Bargi oddiy. uzun bandli, poyaning eng yuqori qismidagiSari bandsiz bo‘Iib, poyada qarama-qarshi o‘rnashgan. Gullari qisqa bandli, mayda, poya va shoxlarining yuqori qismida boshoqsimon doira shaklidagi soxta to‘pgu! hosil qiladi. Guli qiyshiq gulkosachasi ikki labli, sertuk, gultojisi ikki labli, ko‘k binafsha rangda, otaligi ikkita, onalik tuguni to‘it bo‘lakli, yuqoriga joylashgan. Mevasi - 4 ta yong‘oqchadan tashkil topgan. lyun-iyul ovlarida gullaydi.

Geografik tarqalishi.Vatani 0 ‘rta Er dengiz bo‘yidagi davlatlar. Moldovada, llkrainada, Krasnodar o‘lkasida va Qrimda o‘stiri!adi.
Mahsulotning tashqi ko‘rinishi.Tayyor mahsulot uzun bandli (2sm), cho‘zinchoq yoki keng lansetsimon (ba’zan barg plastinkasining asosida bitta yoki ikkita kichkina bo‘lagi bo‘ladi) bargdan iborat. Barg plastinkasining uchi to‘mtoq bo‘lib, qirrasi to‘mtoq tishli. Yirik barglar uzunligi 6-10 sm, eni 2-2,5 sm, mayda barglar uzunligi 2 sm, eni esa 0,8 sm bo‘ladi. Yosh barglar juda ko‘p mayda tuklar bilan (ayniqsa, pastki tomoni) qoplanganidan kumush rangli. Katta barglarda tuklar kam boiib, plastinkaning ustki tomoni kulrang-yashil, pastki tomoni esa kulrang. Bargda joylashgan 3- va 4- tartibdagi tomirlar barg plastinkasining yuqori tomonidan ichkarisiga botib kirganligi va pastki tomonidan bo‘rtib chiqqanligi uchun plastinkaning pastki tomoni bir xildagi mayda katakcha shakli da ko‘rinadi. Mahsulotning nihoyatda xushbo‘y hidi va achchiqroq yoqimli, bir oz burishtiruvchi mazasi bor. XIDFgako‘ramahsulotnamligi 14%, umumiy kuli l2%,qoraygan va qo‘ng‘ir barglar 5%, poya va gulto‘plam aralashmalari 13%, teshigining diametri 3 mm bo‘lgan elakdan o‘tadigan maydalangan qismi 3% (butun mahsulot uchun), organik aralashmalar 3% va mineral aralashmalar 0,5% dan oshiq boTmasligi kerak. Qirqilgan mahsulot uchun 10 mm dan yirik boTakcbalar 5% dan, teshigining diametri 0,5 mm li elakdan o‘tadigan mayda qismlar 10% dan ortiq boTmasligi kerak.
KUNJUT - SESANUM INDICUM L.
Kunjut- Sesanum indicum L., kunjutsimonlar- Pedaliaceae oilasiga kiradi.
Kunjut bo‘yi 60-100 sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Poyasi lik 0 ‘suvchi, tukli, yashil yoki qizgish, 4-8 qirrali. Bargi oddiy tekis qirrali bo‘lib, turli shaklda: pastki qismlaridagi yumaloqroq, yuqori qismidagi barglari esa ingichka. 0 ‘rta qismidagilari lansetsimon yoki cho‘ziq tuxumsimon. Guli yirik, 1-3 ba’zan beshtadan barg qo‘ltig‘ida joylashgan. Gulkosachasi 5-8 bo‘lakli, gultojisi 2 labli. Mevasi 4-8 xonali chanoq. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Mevasi avgust-sentyabrda etiladi.
Geografik tarqalishi.Kunjutning vatani Janubi-g‘arbiy Afrika. 0 ‘rta Osiyo respublikalarida, Zakavkaziya, Qrim, Krasnodarsk o‘lkasida, Ukrainada va Moldaviyada ekiladi.
Kimyoviy tarkibi.Kunjut urug‘i tarkibida 60% gacha moy, E vitamini, faktor - T, sezamin, sezamon, sezamanin va boshqa moddalar bo‘ladi. Kunjut moyi 3-6°S temperaturada qotadigan sariq rangdagi suyuqlik bo‘lib, yarim quruvchi moylarga kiradi. Solishtirma og‘irligi 0,9197-0,9260, refraksiya soni 1,4731- 1,4760, kislota soni 1,4-10, sovunlanish soni 185,5-195, yod soni 103-116. Moy tarkibida alein, linol, pavletin, stearin, araxin va lignotserin kislotalarining glitsiridlari uchraydi.
Ishlatilishi.Kunjut moyi dorivor moddalarini yeritishda, surtma va malhamlar tayyorlashda ishlatiladi. Kunjut moyi qondagi trombotsitlar sonini oshiradi va qon ivishini tezlashtiradi. Shuning uchun ham u ba’zan qon kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Kunjut moyi va urug‘i oziq-ovqat sanoatida ko‘p ishlatiladi.
Kunjutni yetishtirish texnologiyasi.
Kunjut eng qimmatli moyli ekinlardan hisoblanadi. Uning urug‘ida 16-19 foiz oqsil va 16-17 foiz azotsiz moddalar mavjud. Uning vatani Afrika bo‘lib, Markaziy Osiyoga Hindistondan kelgan. Yer j-'uzida ekin maydoni 6,7 mln. ga 0 ‘zbekistonda ham ko‘p villardan beri ekilib kelinmoqda. Kunjut issiqsevar, yorug'sevar o‘simlik bo‘lib, qisqa kunda o'sadi. C)‘zbekistonda «Tos.hkent-112» navi ekiladi.
Kunjut uchun asosiy o‘tmishdoshlar dukkakli don ekinlari, makkajo'xori, oqjo‘xori va beda hisoblanadi. Kunjut bir bor ekilgan yerga 6-7 yildan keyin qayta ekiladi, chunki kasallik va zararkunandalar bilan ko‘p shikastlanadi. Kunjut uchun unumdor, sho‘rlanmagan va begona o‘tlardan tozalangan yerlami ajratish kerak bo‘ladi. U yerning chuqur haydalishini talab qiladi. Yer haydashdan oldin bir gektar yerga 10-15 tonna go‘ng, 40-50 kilogramm fosfor bilan oziqlantirib chimqirqar plug bilan 25-27 santimetr chuqurlikda haydab qo‘yiladi. Bahorda ekishdan oldin yerlar sho‘rlangan bo‘lsa yuviladi. Ekishgacha 1-2 marta kultivatsiya va borona qilinadi. Begona o'tlar bilan kam zararlangan yerlar apre! oyining boshlarida 8-10 santimetr chuqurlikda bir marta kultivatsiya va boronalash etarlidir. Ekishdan oldin yerlar egatlar orqali sug‘oriladi. Tuproq etilishi bilan kultivatorda ishlanadi, undan keyin boronalanadi va mola bosiladi. Sizot suvlari yaqin joylashgan o‘tloqi va o‘tloqi- botqoq yerlami ekishdan oldin sug‘orilmasa ham bo‘ladi. Asosan ekiladigan urug‘laming sifatiga katta e’tibor berilishi kerak. Urug‘ning tozaligi 95-98 foiz va uning unuvchanligi 85- 95 foizdan kam bo‘lmasligi lozim. Kunjutning urug‘ini tuproq harorati 15-16 gradus bo‘lganda ekish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kunjut kech ko‘klamda may oyining birinchi dekadasida ekiladi. Ang‘izga 10-15 iyunda ekilishi zarur. Kunjut keng qatorlab ekiladi, qator orasi 60-70 santimetr, ekish chuqurligi 3-5 santimetrdan oshmasligi kerak. Bir gektar yerga 1,5-2,0 million dona yoki 5-6 kilogramm urug‘ ekiladi. Ekish bilan bir qatorda egatlar olinadi va qondirib sug‘oriladi. Urug‘lar 5-6 kunda unib chiqadi, maysalari - 4 gradus sovuqda nobud bo‘ladi. 0 ‘suv davrida 2-3 marta kultivatsiya qilinadi, yagana qilinmaydi. 2-4 marta sug‘oriladi. Sizot suvlari yaqin joylashgan maydonlarda ekilgan o‘simlikka 1-2 marta sug‘orish etarli bo‘ladi. Gullaguncha 40-50 kg azot va 20 kg kaliy bilan oziqlantirib sug‘oriladi. Gullagandan keyin gektar hisobiga yana azotli o‘g‘itlardan 30 kg va fosforli o‘g‘itlardan 20 kg dan berib sug'oriladi. Yerlar yumshatiladi va begona o‘tlardan tozalanadi. Kunjut о‘suv davrining dastlabki 30-40 kunida sekiri rivojlanadi va begona o‘tlar ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Uning vegetatsion davri 80-120 kun hisoblanadi. Vegetatsiya oxirida o‘simlikning barglari sarg‘ayib to‘kiladi, pastki ko‘sakchalari oldin etiladi. Vaqtida uning hosili yig‘ib olinmasa ko‘sakchalar yorilib urug’i to‘kiladi. 0‘roq mashinasida o‘rib yig‘ib olingan kunjut bog‘lanib xirmonda quritiladi va 10- 12 kundan keyin qo’lda yanchiladi. 0‘simlikni pastga qaragan holda qoqib olinadi. Don tozalash mashinalarda tozalanadi va qopda yoki 20-30 santimetr balandlikdagi toza yerda saqlanadi. Saqlanadigan urug‘likda namlik 9 foizdan ko‘p boim asligi kerak.
4.. Efirmoyli o‘simliklarni ahamiyati.
Dori-darmon paydo bo'lishidan oldin odamlar uning donoligi va boy shifobaxsh xususiyatlariga ishonib, faqat tabiiy dorilar bilan davolashgan. Balki shuning uchundir ota-bobolarimiz bizning avlodimiz allergiya, disbakterioz va boshqa ko'plab kasalliklarga chalinganligini bilishmagan. Zamonaviy ishlab chiqaruvchilar o'simlik va tabiiy ekstraktlardan tayyorlangan damlamalarni davolash bilan shug'ullangan evkulapiya va davolovchilarning ko'p asrlik tajribasiga tayanib, an'anaviy tibbiyotni sanoat asosiga qo'yishga qaror qilishdi. Eng mashhur yo'nalishlardan biri bu aromaterapiya; bu usul efir moylarining inson organizmiga foydali ta'siriga asoslangan. Masalan, xushbo'y vannalar ham ruhni, ham tanani to'liq dam olishga yordam beradi, shuningdek, kuchni tiklashga yordam beradi. Bizning tez sur'atlar, kundalik stress va zararli muhitning salbiy ta'siri davrida bunday tartib-qoidalar juda zarur. Hidi odamning kayfiyatiga va ruhiy holatiga ta'siri allaqachon inkor etib bo'lmaydigan haqiqatga aylangan. Lavanda qadim zamonlardan beri tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatilgan, u bir vaqtning o'zida uyquchanlikni ketkazadi va tashvish va xavotirdan xalos qiladi. Lavanda yog'i nafas olish yo'llari kasalliklarida ishlatiladi va ko'ngil aynish va bosh aylanishiga yordam beradi. Chinnigullar singari yana bir efir moyi, aqliy va jismoniy mashaqqatlardan so'ng organizmni tez tiklanishiga yordam beradi, mushak tizimini bo'shashtiradi va og'riqni engillashtiradi. Antibakterial xususiyati tufayli u virusli kasalliklarga qarshi profilaktika vositasi sifatida ishlatiladi.
Efir moyli o’simliklar yetishtirish texnologiyasi
Efir moyi deb suv bug’i yordamida haydab olinadign, maxsus hidli va mazali, uchuvchan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. Efir moylari ko’pincha rangsiz yoki turli rangdagi (yashil, och sariq, to’q qizil, to’q ko’k, qo’ng’ir), o’ziga xos hidi va o’tkir mazasi bor uchuvchan tiniq suyuqlikdir; ularning zichligi ko’pincha suvdan yengildir, ba’zan og’ir bo’ladi. sovutilsa ko’pchilik efir moylari o’zlarining kristall qismi – stearoptenini ajratadi. ularni suyuq qismi eleopten deyiladi. Efir moylari suvda erimaydi, organik erituvchilar va moylarda yaxshi eriydi, yorug’lik tekisligini o’ngga yoki chapga og’diradi. qat’iy qaynash haroratiga ega emas, agarda qizdirilsa, efir moylarini tashkil etgan organik birikmalar turli haroratda qaynab, ayrim-ayrim ajralib chiqaveradi. Turli organik moddalar aralashmasidan tashkil topgani uchun efir moylarini kimyoviy xossalari tarkibidagi asosiy qismlarini xususiyatiga bog’liq. Shuning uchun ham efir moylari tahlilda ularning tarkibiy qismlari aniqlanadi. Efir moylari hamda ularni saqlovchi dorivor o’simliklar mahsulotlaridan tayyorlangan dori turlari tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda, farmatsevtika amaliyotida dori turlarining hidi va mazasini yaxshilash maqsadida keng miqyosda ishlatiladi. O’simliklarning “achchiq” moddalari glikozidlarga kirib, ularni aglikonlari monoterpen unumlaridan (monoterpen glikozidlar) tashkil topgan va achchiq mazaga ega (shuning uchun achchiq glkozidlar deyiladi). Ular me’da suyuqligining reflektor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi. Shuning uchun monoterpen (achchiq) glikozidlar tibbiyotda ishtaha ochish, ovqat hazm bo’lishini yaxshilash uchun o’t haydovchi vosita sifatida qo’llaniladi.
EKMA KASHNICH - CORIANDRUM SATIVUM L.
Ekma kashnich - Coriandrum Sativum L. Selderdoshlar - Apiaceae (soyabonguldoshlar - IJmbelliferae) oilasiga kiradi. Bir yillik, bo‘yi 30-70 sm ga etadigan o‘t о‘simlik. Poyasi silindrsimon, mayda qirrali, tuksiz, ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Bargi oddiy, qinli, tuksiz, ildizoldi barglari uzun bandli, uch boiakka qirqilgan, qirrasi tishsimon kesilgan, poyasining pastki qismidagi barglari qisqa bandli, ikki bo‘lakka qirqilgan, o‘rta qismdagilari esa bandsiz bo‘lib, ipsimon ikki-uch bo‘lakka ajralgan. Barglari poyada ketma-ket joylashgan. Gullari mayda, umumiy o‘ramsiz murakkab soyabonga to‘plangan; gulkosachasi besh tishli, meva bilan birga saqlanib qoladi. Tojbargi beshta, pushti rangda, otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, pastga joylashgan. Mevasi - yumaloq, qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish kulrang, qo'shaloq doncha. Iyun oyidan boshlab, avgustgacha gullaydi, mevasi avgust- sentyabrda pishadi.