Efferent innervasiyaga ta’sir etuvchi dori vositalari

FIZIOLOGIK FUNKSIYALARIDAGI FARQLAR: 
Simpatik va parasimpatik nerv qozg’alganda qarama-qarshi yoki bir-biriga zid o’zgarishlar yuzaga 
keladi. M-n: simpatik qo’zg’alsa qorachiq kengayadi, parasimpatik qo’zg’alsa u torayadi va hokazo... 
Somatik nerv sistemasi vegetativ nerv sistemasidan ham anatomik, ham fiziologik jihatdan 
o’zgacha. 
Somatik nerv tolalari orqa miyaning oldingi shoxlaridan va bosh miyadan chiquvchi ba’zi nerv 
markazlaridan boshlanadi.
Markazdan to ko’ndalang targ’il (skelet) mushaklargacha uzilmaydilar, ya’ni ularda gangliya yo`q.
Bu nerv tolalarning oxrida asetilxolin ajraladi, shuning uchun ularning hammasi xolinergik 
nervlardir. 
Nerv-mushak sinapslarining postsinaptik membranasi N-xolinoreaktiv strukturaga ega. 
Funksiyasi jihatdan somatik nervlar tayanch-harakat sistemasi, asosan ko’ndalang targ’il 
mushaklar va inson ixtiyoriga buysinadi, bo`g’inlarni innervasiya qiladi.
 
XOLINERGIK SINAPSLARGA TA’SIR ETUVCHI VOSITALAR 

---

Xolinergik sinapslarda qozg’alish impulslari asetilxolin (AX) vositasida amalga oshadi. AX 
xolinasetiltransferaza fermenti orqali xolin va asetilkoenzm A dan mitoxondriyalarda sintezlanadi va 
sinaps vezikulalarida to’planadi. Nervni qitiqlaganda AX sinaps bo’shlig’iga ajraladi va postsinaptik 
membranada joylashgan xolinoreaktiv strukturaga ta’sir etadi, uning konformasiyasini o’zgartirib, ionlar 
o’tkazuvchanligini oshiradi. Tashqaridagi Na
+
hujayra ichiga kiradi va membranani depolyarizsiyasiga 
olib keladi. Shu yo’sinda harakat potensiali hosil bo’lib, butun hujayra qo’zg’aladi. Lekin AX ning ta’siri 
juda qisqa bo’ladi, chunki asetilxolinesteraza (xolinesteraza) fermenti uni parchalaydi (gidrolizlaydi). 
Bunda hosil bo’lgan xolin presinaptik qismga qayta so’riladi (50%). 
Har xil birikmalarga sezgirligiga qarab xolinoreaktiv strukturalar (reseptorlar) 2 ga bo’linadilar: 
Muskaringa sezgir reseptorlar (M-xolinoreaktiv struktura): 
Nikotinga sezgir reseptorlar (N- xolinoreaktiv struktura): 
M-xolinoreseptorlar neyro effektor sinapslarning postsinaptik membranasida, parasimpatik nerv 
tolalarining postganglionar qismining tugagan joyda, a’zoda joylashgan, hamda MNS ning po’stloq 
qismida va retikulyar formasiyada joylashgan. Umuman M-xolinoreseptorlarning geterogenligi 
aniqlangan, chunki farmakologik vositalarga ularning sezgirligi bir xil emas.
N-xolinoreseptorlar barcha gangliyalarning postsinaptik membranasida, buyrak usti bezining miya 
qismida, sinokarotid zonada, nerv-mushak sinapslarining postsinaptik membranalarida (somatik nevr 
oxirida), MNS (neyrogipofiz) da joylashgan. N-xolino reseptorlarning turli xil moddalarga sezgirligi har 
xil. Masalan: gangliyadagi va skelet mushaklardagi xolinoreseptorlar sezgirligi turlicha bo’lganligidan 
alohida ganglioblokatorlar va miorelaksantlarga ajratilgan. 
Farmakologik vositalar xolinergik sinapslardan qo’zg’alish impulslarini o’tkazilishini quyidagi 
bosqichlariga ta’sir etishlari mumkin: 
AX sinteziga; 
Mediatorlarni ajralishiga; 
Xolinoreseptorlar bilan AX ni birikishiga; 
AX gidroliziga; 
Presinaptik membranaga parchalangan AX-dan hosil bo’lgan xolinni qayta so’rilishiga; 
Xolino reseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar ikki xil bo’ladi; 
Xolinoreseptorlarni qo’zg’atuvchi (mimetiklar); 
Xolinoreseptorlarni qamallovchi (litiklar)-bloklovchi; 
Dori vositalari sifatida xolinoreseptorlar va asetilxolinesterazaga ta’sir ko’rsatuvchi moddalar 
katta ahamiyatga ega. 
Xolinergik sinapslarga ta’sir ko’rsatuvchi dorilar ta’siri yo’nalishlariga qarab quyidagi guruhlarga 
bo’linadilar: