14.3-rasm. Loyihaning umumiy tasnifi
9
9
Xujamkulov D.Yu., Ismailov D.A. Investitsiya loyihalarini boshqarish. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2019. – 302
b.
14.4-rasm. Investitsiya loyihasining umumiy tasnifi
10
Har bir loyihaviy faoliyat quyidagi 3 ta chegaralanishga ega:
1. Vaqt bo’yicha chegaralanishi;
2. Pul resurslari bilan chegaralanishi;
10
Xujamkulov D.Yu., Ismailov D.A. Investitsiya loyihalarini boshqarish. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2019. – 302
b.
3. Texnik vazifalar bilan chegaralanishi (ishlar va operatsiyalarning turlari
va sifatiga bo’lgan talab, investitsiya faoliyati obyektining texnik iqtisodiy
ko’rsatkichlari).
Loyiha boshqa chegaralanishlarga ham ega bo’lib, ular orasida loyihani
amalga oshirishning tashqi shart-sharoitlari alohida ahamiyat kasb etadi
(institutsional, iqtisodiy, huquqiy va boshqalar).
Yuqorida aytib o’tilgan loyiha faoliyatining asosiy hususiyatlari va
chegaralanishlarini hisobga olgan holda loyihaga quyidagicha ta’rif berish
mumkin.
Loyiha – bu o’zaro bog’liq tadbirlar yig’indisi bo’lib, bu tadbirlarni amalga
oshirish orqali ma’lum bir vaqt davomida chegaralangan pul resurslari va boshqa
resurslardan foydalanib belgilangan maqsadlarga erishish demakdir.
“Loyiha” tushunchasi torroq ma’noda ham ishlatiladi. Loyiha deganda
ba’zida texnik materiallar (chizmalar, binolarning, inshootlarning, mashinalar va
uskunalarning maketi va h.k.). Shuningdek, qandaydir hujjatning (shartnomaning)
matni, amalga oshirilmoqchi bo’lgan reja yoki g’oya tushuniladi.
Loyihalarda
yuqoridagi
xayotiylik
davri
muddatlari
loyiha
ishtirokchilarining optimal foyda olish bo’yicha maqsadlari va rejalaridan kelib
chiqib belgilanadi.
Yuqorida keltirilganidek, loyihalarni turlicha tavsiflash mumkin. Biroq, bu
tavsiflar uning ma’lum tasnifiy jithatini namoyon etadi. Shunga ko’ra,
loyihalarning mumuiy tasnifini quyidagi 3 va 4-rasmlar orqali ifodalash o’rinlidir.
Har bir loyiha asosan ikki turdagi kapital hisobiga moliyalashgtiriladi:
1) loyiha tashabbuskorining o’z kapitali hisobiga;
2) jalb etilgan qarz kapital hisobiga.
Qarz kapitali o’ziga xos xususiyatlarga ega, bu uning printsiplari bilan
ifodalanadi: qaytarishning zarurligi, muddatliligi berilgani, to’lovlilik, maqsadlilik
va ta’minlanganlik. Bundan tashqari uning ma’lum foizga berilishi va loyiha
muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz amalga oshirilishidan qat’iy nazar, ularni
qaytarish zarurligi bilan xam ifodalanadi. Bu turdagi kapitaldan foydalanish uchun
initsiator uchun puxta, mukammal tuzilgan biznes reja yoki texnik iqtisodiy
asoslash zarur bo’ladi, biznes rejaning iqtisodiy asoslanganligi va samaradorligi,
risklardan ximoyalanganligidan kelib chiqib, bu ikki turdagi mablag’lardan
foydalanish mumkin bo’ladi.
Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik,
moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga bog’liq bo’lgan holda yagona
tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat:
- loyihani uning butun hayot tsikli davomida ko’rib chiqish;
- pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan
bog’liq barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish
ehtimolligini hisobga olgan holdagi harajatlar kiritiladi;
- ishonchlilik va maksimum samara.
Investitsion loyiha investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi
uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy bo’lishi, ikkinchidan, alternativ
loyihalarni solishtirish chog’ida yuqoriroq samaraga ega bo’lgan loyihani ma’qul
qo’rish lozim.
- vaqt omili hisobi;
- loyihani amalga oshirishdagi kutilayotgan harajatlar va tushumlar hisobi;
- baholashning ko’p bosqichligi;
- inflyatsiya ta’siri va loyihani amalga oshirishdagi bir nechta valyutalarni
qo’llash ehtimolini hisobga olish;
- noaniqlik va risklar ta’sirining hisobi;
- loyihaning turli ishtirokchilari borligini inobatga olish.
Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik,
moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga bog’liq bo’lgan holda yagona
tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat:
- loyihani uning butun hayot tsikli davomida ko’rib chiqish;
- pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan
bog’liq barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish
ehtimolligini hisobga olgan holdagi harajatlar kiritiladi;
- ishonchlilik va maksimum samara.
Investitsiya loyihalarini har tomonlama (xususan moliyaviy, texnologik,
tashkiliy, muddati va boshqalar) harakterlash mumkin. Bularning har biri
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda muhimdir, lekin ko’p hollarda
investitsiya faoliyatida moliyaviy va iqtisodiy mezonlar hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Sanoat investitsiyalari bo’yicha qabul qilinadigan har qanday qarorlar
investitsiya loyihalarining umumiy amalga oshishi bilan bog’liq bo’lgan quyidagi
mezonlarga asoslanadi:
Ijtimoiy-iqtisodiy muhitga taalluqli loyihaning asosiy (korporativ) maqsadi
bilan rivojlantirish maqsadlari o’rtasida hozirgi va keyingi davr mobaynida
qandaydir bo’lishi mumkin bo’lgan qarama-qarshilik mavjudmi?
Loyihaning maqsadiga erishish uchun taklif qilingan loyiha va marketing
strategiyalari qanchalik muhimligi, nima uchun taklif qilingan strategiya tanlandi,
muqobil strategiyalar ham e’tiborga olinganmi?
Loyihaning tarkibi, ya’ni loyiha andozasi marketing kontseptsiyasi,
shuningdek korxona tanlagan joylashish joyi qanchalik loyiha strategiyasiga va
talab qilingan resurslarning mavjudligiga mos keladi?
Loyiha iqtisodiy resurslarni samarali ishlata oladimi, loyiha uchun talab
qilinadigan asosiy resurslarni ishlatishning eng yaxshi variantlari bormi?
Loyihalashtirilayotgan barcha investitsion ishlab chiqarish va marketing
harajatlari ishonchlilik darajasidami va muvofiq keladigan chegaraga egami?
Loyiha hayotiyligining har qanday davrida to’lanadigan moliyaviy
majburiyatlarni bajarish uchun milliy va xorijiy valyuta bilan etarlicha
ta’minlanganmi - barcha investitsiya harajatlari kapitalning mavjudligi bilan
aniqlanuvchi moliyaviy chegaralarda yotadimi?
Jamg’arilgan har yillik va diskontlashtirilgan foyda gorizont rejalashtirishga
loyiha tarkibi va ma’lumotlarni baholashdagi xatolarga, inflyatsiyaga, narxlarning
nisbiy o’zgarishiga, shuningdek ishga aloqador muhitning o’zgarishiga
(raqobatchilar, iste’molchilar, bozor, mol etkazib beruvchilar va jamoat siyosatiga)
qanchalik sezgir, real pul kirim-chiqimlari va tegishli sof foyda tarkibi investorlar
va moliyachilarning ko’zlagan maqsadlari minimal talablariga mos keladimi?
Risklar mavjud sharoitda ularni nazorat qilish yoki boshqarish uchun qanday
strategiya amal qiladi?
Risklarning moliyaviy natijalari qanday, ya’ni ular o’zi bilan birga
investitsion, marketing, ishlab chiqarish va moliyaviy harajatlarga qo’shimcha
harajatlar olib keladimi yoki yo’qmi, yo bo’lmasa, kutilayotgan ishlab chiqarish,
sotish hajmini, sotish narxlarini pasaytiradimi?
Shunday qilib, investitsion qarorlar qabul qilishning asosiy mezonlari
nimalardan iborat ekanligini ko’rib chiqdik.
Investitsiya faoliyati subyektlari investitsiyalash haqida qarorlar qabul
qilayotganda loyihalarning riskliligini, manbalarning joriy qiymatini, muqobil
imkoniyatlarga ko’ra loyihaning jozibadorligini e’tiborga olishi lozim. U bunday
qarorga riskning maqbul darajasida kutilayotgan daromadlilikning tahlili asosida
keladi. Shu narsa muhimki, investitsiyalash haqida qaror qabul qilinar ekan, asosiy
e’tibor risklarni va kelgusi investitsiya daromadliligini hisobga ola bilishga
qaratilishi zarur.
Moliyaviy tahlil harajatlar va daromadlar, aktivlar va passivlar bo’yicha
tegishli tijorat ma’lumotlarni (shuningdek tegishli moliyaviy resurslar, xizmatlar va
tovarlar oqimi haqidagi ma’lumotlarni) tizimli tasavvur etish va qayta ishlashga
asoslanadi. Xo’jalik faoliyati tahlili tizimi har doim korxonaning moliyaviy
holatini, ya’ni balans hisobotlaridagi aktiv va passivlari, harajatlar, majburiyatlar
(hisobot davridagi) va sof daromad bo’yicha hisobotda ko’rsatilgan daromadlarni
aks ettiradi. Bundan tashqari, bu hisob tizimi ishlab chiqarish va marketing
harajatlarini aniqlash uchun ham muhimdir, ya’ni sof daromad bo’yicha hisobot
tuzishda, shuningdek samarali moliyaviy rejalashtirish, mahsulotga bo’lgan narx
kalkulyatsiyasi va harajatlarni nazorat qilish uchun zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |