Ecologiya MurodovSh lot doc

 

Ekoton turlar chegarasi nafaqat ekotizimlarni ajratadi, 

balki  ularni  o’ziga  xos  birlashtiradi.  Katta  ierarxik  sathlarni 

tashkil topishida bog’lovchi tugun bo’lib qatnashadi. 

 

O’rmoncho’lni  o’rmon  va  cho’l  ekotizimlar  oralig’idagi 

global  ekoton  sifatida  qarash  mumkin.  Vertikal  chegaralarni 

ajratish  murakkabroq.  Masalan,  ba‘zi  mualliflar  (A.R.Reytyum, 

K.N.Dyakonov  va  boshq.).  geomajmualar  yuqori  chegarasining 

holatini,  ularning  toksonomik  darajasi  bilan  to’g’ridan-to’g’ri 

bog’liq  deb  hisoblashadi.  Boshqa  mualliflarning  (masalan, 

A.G.Isachenko)  ko’rsatishicha,  ko’pgina  atmosfera  hodisalari 

(bulutlilik,  yo

ғ

inlar  va  boshq.)  qaysi  balandlikda  shakllanishiga 

bog’lik  bo’lmagan  holda,  biogeotsenozda  ham  yuqori  darajadagi 

toksonlarda  ham  teng  ko’rsatkichda  tavsiflanadi.  N.L. 

Beruchashvili  bo’yicha,  biogeotsenozning  yuqori  chegarasi  eng 

baland daraxtlar uchi bilan aniqlanadi. Mualliflarning fikricha, bu 

biogeotsenoz,  biotsenoz  yig’indisi  deb  tushunilib,  tashqi  muhit 

qayta shakllanishi (o’zaro ta‘sir), ko’proq (bu holda havo massasi) 

o’simlik qatlamlarida seziladi. 

Quyi  chegarani  belgilashda  umumiy  tushuncha  yo’q. 

M.A.Glazovskiy  quyi  chegarani  o’simliklar  tizimi  ildizlarining 

asosiy  qismi  joylashgan  (99%  ko’proq)  quyi  sathdan  o’tkazishni 

tavsiya qiladi. 

Boshqa mualliflar esa uni  yumshoq va asosiy tog’ jinslari 

birlashgan  joydan,  sizot  suvlari  sathi-holatiga  qarab,  doimiy 

o’zgarmas harorat chuqurligi va boshqalar orqali o’tkazishni taklif 

qiladi.  Bu  holatda  ba‘zi  neftgaz  qatlami  mavjud  bo’lgan 

hududlarda  yer  yuzasidan  3-4  km  chuqurlikda  topilgan  anaerob 

bakteriyalarni nima qilish kerak? 

Ekotizimlarning  vaqtinchalik  chegaralari  undan  ham 

murakkabroq  masala.  Vaqtning  bir  tomon  yo’nalishiga  bog’liq 

 Yirik  meteoritlarning  qulashi  davrida  katta  miqdorda 

energiya  ajralib  chiqadi:  kraterning  diametri  1  km  bo’lganda  – 

1,2·10

18

,  100 km – 3·10

24

  va 1000 km – 5·10

27

 J ajralib chiqadi. 

Bu  1883  yilda  insoniyat  tarixida  eng  yirik  halokatli  vulkan 

hisoblangan  Krakatau  vulkoni  portlashidan  (portlash  energiyasi 

1,8·10

22

  J)  hosil  bo’lgan  energiyadan  5  martaga  ortiqdir.  

Taqqoslash uchun AQSh termoyadro uskunalarida hosil qilingan 5 

Mt  portlashda    8  seysmik  magnit  qimirlash  sodir  bo’ladi  va 

5,7·10

16

  J  energiya ajralib chiqadi. 

Hayvonlarninng  eng  ko’p qirilib  ketishi  ma‘lum  mezozoy 

va  kaynazoy  eralari  chegarasida  sodir  bo’lgan.  Shu  munosabat 

bilan  Moskvada  (1984)  bo’lib  o’tgan  XXVII  Xalqaro  geologik 

kongressda  professor  D.Mak-Larenning  (Kanada)  faunalarni 

global  qirilib  ketish  davri  iridiyani,  indikator  sifatida 

cho’kindilarda  meteorit  moddalari  aralashmasining  katta  tarkibi, 

unchalik  uzoq  bo’lmagan  vaqtda  avj  olganligi  to’g’risidagi 

ma‘ruzasi  qizg’in  kutib  olindi.  Ortiqcha  iridiya  miqdori  bo’r 

davriga  qarashli  qatlamlarida  topilgan.  Yer  bilan  to’qnashgan 

meteoritning  diametri 10 km ga yaqinligi aniqlandi. Astronom A. 

Krjivskiy  xuddi  shu  kongressda,  portlashdan  hosil  bo’lgan 

energiya  10

4

  –  10

6

  vodorod  bombasi  portlashiga  100-1000  metr 

balanlikka  ega  bo’lgan  tsunami  to’lqini  (meteoritlarning 

okeanlarga  qulashi),  bug’langan  suvdan  hosil  bo’lgan  bulutning 

diametri  100-1000  metr  va  balandligi  100  km  bo’lib,  u 

mintaqalarning qirg’oq oldi qismlarida xarobalik  va global sovuq 

tushishiga  sabab  bo’ladigan  energiyaga  teng.  Bu  mezozoy 

erasidagi  stenoterm  organizmlarga  halokatli  ta‘sir  qildi.  M.I. 

Budiko  (1982)  taklif  qilganidek,  mezozoy  davrining  ikkinchi 

yarmida  atmosferada  kislorod  miqdorining  kamayishi  vaziyatni 

qiyinlashtirdi,  bu  esa  ko’plab  hayvonlarning  biologik qarshiligini 

kamaytirdi,  xususan  yirik  va  uchadiganlarning  (masalan 

dinozavrlar) biologik karshiligini kamaytirdi.