Fashizmning
hokim iyat
tepasiga kelishi
67
erish d ilar. B iroq m am lak atd a r o ‘y bergan «qizil ikki yillik» h u k m ro n
doiralarni ch o ‘chitib q o ‘ydi. U lar kom m unistik — qizil to ‘ntarish xavfidan
d ah sh a tg a tu sh d ila r va m am lak atd a kuchli d ik tatu ra o ‘rnatish g a intila
boshladilar.
Bu, o ‘z navbatid a, Italiyada fashizm ning hokim iyat tepasiga kelishiga
y o ‘l ochd i. Avvalgi sah ifalarda aytib o ‘tilganidek , 1919 -y ild a Italiyada
fro n td a n qaytgan sobiq ask a rlar o ‘z m an fa atlarin i h im oya qilish u ch u n
«Q uroldoshlar uyushm asi» (F ashi di kom b attim en to ) deb atalgan tashkilot
tuzgan edilar. Bu tash k ilo tn i B enito M ussolini (1883— 1945) b osh qargan .
Bu tash k ilo t Italiyada fashizm g ‘o y alarini keng ta rg ‘ib etdi. B enito M us-
solini dastlab sotsialist edi. B urjua p arlam entarizm in in g m am lak atd a tartib
o ‘rnatishdagi ojizligi, u ru sh d a n keyin o ‘z turm u sh d arajasining yaxshila-
nishiga um id qilgan m illionlab fu q a ro lar o rz u -u m id la ri p u ch g a c h iq q a n -
ligi, sh u n in g d ek , Italiya h u k m ro n d o irala rin in g urush n atijalarid a n q an o -
atlanm aganligi fashizm ni yuzaga ch iqargan o m illar edi. Xuddi shu o m illar
k o ‘p c h ilik ita ly a n la rn in g fa sh istla r m afk urasi to m o n o g ‘ishig a sabab
b o ‘ldi.
Shu tariqa Italiyada boshqaruvning q a ttiq q o ‘llik shaklini o ‘rnatishga
chaqirayotgan yangi yo ‘lboshchi — M ussolini siyosiy kurash m aydonida
p ay d o b o ‘ldi. Italiy ad a fa sh iz m n in g te z d a m uv affaq iy at q o z o n ish id a
M ussolinining shaxsiy sifatlari ham ju d a katta rol o ‘ynagan. U kuchli
notiqlik qobiliyatiga ega edi. M ussolini fashizm ni o ‘ziga xos dinga aylantira
olgan shaxs sifatida m ashhur. U k o ‘p m ing kishilik m itin g lard a yirik
m ulkdorlarning m ehnatsiz darom adlarini, am aldorlarning suiiste’m ollarini,
b iro rta ham m uam m o n i hal etishga q od ir b o im a g a n Italiya p arlam en tin i
ayovsiz tanqid qilar edi. Ayni paytda u Italiyaning Qadim gi Rim im peri-
yasi davridagi q u dratini tiklashga v a’da b erar edi. 0 ‘zini esa b o ia ja k im -
periyaning dohiysi deb bilar, shuning uchun ham qadim gi rim liklarning
«duche» (doh iy ) so ‘zini o ‘ziga laqab qilib olgan edi. U n in g o tash in ,
jozibador so‘zlari sehrlab qo ‘ygan m iting qatnashchilari «boshla bizni, duche»
deb xitob q ilar edilar.
M ussolini fikricha: «Italiyada yangi tartib — milliy sotsializm» hukm ron
b o iis h i kerak edi. B unday sotsializm da davlat h ar qanday sinfiy m anfaatdan
ustun turadi. Va u nihoyatda kuchli b o ia d i ham da m ehnat bilan sarm oyaning
ham korligini t a ’minlaydi.
Ayni paytda davlat m ehnat va sarm oya yagona ham korligi birlashm asi
(korporatsiya) ni tashkil etadi. B inobarin, Italiya yagona korporatsiyaga,
y a'n i b u tu n Italiya jam iyati m anfaatlarini him oya qiluvchi birlashm aga
aylanadi.
Bu k orp o ratsiy ad a b arch a — sarm o y a d o rlar va ish chilar, y er egalari
va d e h q o n la r, a h o lin in g qolgan q atlam lari bir oila a ’zo larig a b irlash ad i-
lar va m eh n at qiladilar. D avlat esa bu oila b arch a a ’zolarin ing m an faatlari
va m aqsad lari b irligini kafolatlaydi. A n a sh u n d ay ja m iy a td a g in a u n in g
68
a ’zolari barch a o g ‘ir m uam m olardan tezda xalos etiladi. Italiya ah olisining
k atta qism i M u sso lin in in g va’dalariga ish o n d i va uni q o ‘llab-q u v v atlay
b oshladi.
1920-yildan boshlab fashistlar yanada faollashdilar va ular o ‘zlarining
harbiy otryadlarini tuza boshladilar. Italiya Sotsialistik partiyasi va U m um iy
M ehnat Konfederatsiyasi fashizmga qarshi kurash o ‘rniga, 1921-yilning 3-
avgustida M ussolini bilan «totuvlik pakti»ni im zoladilar. Ishchilar tashki-
lotlarining bunday y o ‘l tutishi fashizmni yanada kuchaytirdi va u yetakchi
siyosiy kuchga aylana bordi.
1922-yilgi p a rla m e n t saylovlarida u lar 35 o ‘ringa ega b o is a la r - d a ,
m ahalliy saylovlarda katta muvaffaqiyatga erishdilar. 1922-yil ok tab r oyida
ular bir necha vazirlik lavozim larini talab qilib Rim ga yurish uyushtirdilar.
Bu am alda mavjud Konstitutsiyaviy tuzum ga qarshi isyon edi. H ukum at
isyonni bostirish chorasini ko‘rm adi. B uning sababi — yirik sarm oyadorlar
asosiy ko‘pchiligining hukum atga tazyiq o ‘tkazganligi edi. Yirik sarm oya-
dorlar hokim iyatni M ussoliniga topshirish tarafdori edilar.
M asalan, m am lakat hayotida eng k atta ta ’sirga ega b o ig a n «Sanoat
bosh konfederatsiyasi» rahbarlari qirol V iktor-E m m an uel III ga telegram m a
yuborib, undan hokim iyat M ussoliniga berilishini talab etdilar. Qirol bunga
javoban M ussolinini Bosh vazir etib tayinladi va 1922-yil 30-oktabr kuni
M ussolini koalitsion hukum at tuzdi. Shu tariq a Italiyada fashizm qonuniy
y o ‘l bilan hokim iyat tepasiga keldi.
P arlam entda (420 o iin li) atigi 35 o ‘ringa ega b o ig a n fashistlar yetakchisi
M ussolini dastlab boshqa siyosiy kuchlar bilan m urosa qilishga m ajbur
b o ig a n . Ayni paytda yirik sarm oya egalarining q o ila b -q u w a tla sh i orqali u
o ‘z hokim iyatini tobora m ustahkam lab bordi. C hunon chi, qirol va parlam ent
1922-yilning 23-noyabrida M ussoliniga cheklanm agan hu quq berdi. Endi
u o ‘z partiyasi a ’zolaridan tuzilgan «K atta fashist kengashi» deb atalgan
kengash orqali huku m at faoliyatini nazorat ostiga oldi. Tayyorlanayotgan
qonun loyihalari shu kengash nazoratidan o ‘ta r edi. Barcha lavozim larga
Mussolini partiyasi a ’zolari tayinlanadigan b o id i.
1924-yil oxirida M ussolinining tazyiqi ostida saylov to ‘g‘risidagi qonunga
o ‘zgartirishlar kiritildi. U nga k o ‘ra, saylovda eng k o ‘p ovoz olgan partiya
parlam entdagi dep u tatlar o in in in g uchdan ikki qism ini egallar edi. Yangi
qonun b o ‘yicha 1924-yildagi parlam ent saylovida M ussolini partiyasi g‘alaba
qozongan. Shu tariqa m am lakatda M ussolinining fashistik diktaturasi qaror
topdi.
1926-yildan boshqa siyosiy partiyalar tarqatib yuborildi. Endi Italiya bir
partiyali diktatorlik davlatiga aylandi. 1929-yili M ussolini Vatikan bilan
shartnom a im zoladi. U nga k o ‘ra, Rim (V atikan) papasi diniy hukm d or
deb tan olindi va katoliklik milliy din deb e ’tiro f etildi, cherkov mulki
soliqlardan ozod etildi.
69
(chkj .
.
Ichki siyosatda iqtisodiyot masalasiga alohida e 'ti-
----------------- ----------------- bor berildi. M ussolinining m aqsadi iqtisodiyotda
korporativ tartib n i t o ‘la q aro r toptirish edi. Shu m aqsadda 1927-yilda
«M ehnat xartiyasi» deb nom langan hujjat qabul qilindi.
Iq tiso d d a jo riy etilg an k o rp o rativ tartib g a k o ‘ra, ishlab c h iq a rish
m uam m olarini birgalikda hal etish u chun ishchilar va sarm oyadorlar yagona
Kasaba uyushm asining teng huquqli a ’zosiga aylandi. Xalq xo‘jaligi b o ‘yicha
turli sohalarda 22 ta korporatsiya tuzildi va ular K orporatsiyalar Milliy
K engashiga b irlashtirildi. M illiy K engash tarkibi ish b ilarm o n lard an va
fashistlar partiyasi vakillaridan iborat edi. K orporatsiyalar yirik m ulkdorlar
mavqeyiga p u tu r yetkazgani yo ‘q.
Ayni paytda Italiya iqtisodiyotida davlat sektorining ulushi ortib bordi.
Bu Italiya fashizm ining o ‘ziga xos belgilaridan biri edi.
M am lak a t iq tiso d iy o tin i b o sh q a rish n i d avlat q o ‘liga olib b erish n i
ta'm inlaydigan ikkita muassasa tuzildi. U ning biri Sanoatni tiklash instituti
deb atalardi. U davlatning yirik trestiga aylanadi. M asalan, ch o ‘yan eritishning
90 foizi, p o ia t ishlab chiqarishning 70 foizi, m ashinasozlikning 25 foizi shu
trestga qarashli edi. B undan tashqari, butun savdo floti, fiiqaro aviatsiyasi,
teiefon, aloqa, avtom obil y o ilari ham shu trestga qaraydigan b o id i.
Ikkinchi m uassasa Suyuq yoqilgi b o ‘yicha Milliy boshqarm a deb atalgan.
Unga gaz qazib olishning 75 foizi, s u n iy kauchuk ishlab chiqarishning 100
foizi, neftni qayta ishlash zavodlarining 30 foizi qaragan.
H ukum at yirik m onopoliyalam i qoilab-quvvatlash y o iid a n bordi. U larni
inqiroz oqibatlaridan saqlab qolish va moliyaviy yordam k o ‘rsatishni tashkil
etdi, kasodga uchrashi m um kin b o ig a n banklarning aksiyalarini davlat sotib
oldi va shu tariqa ularni sinishdan saqlab qoldi.
1929-yilda yuz bergan jah o n iqtisodiy inqirozi kam taraqqiy etgan Italiya
iqtisodiyotini nihoyatda og‘ir ahvolga solib q o ‘ydi. Inqiroz 1932-yilda o ‘z
c h o ‘qqisiga chiqdi. Shu yili sanoat ishlab chiqarishi 1929-yilga nisbatan 33
foizga qisqardi.
Tashqi savdo 3 baravar kamaydi. 12 m ingga yaqin m ayda va o ‘rta korxo-
na bank rot b o id i. Ishsizlar soni 1 m ln kishidan ortdi. Oylik ish haqi
50—60 foizga kam aydi. Inqiroz dehqon x o ‘jaliklarini ham xonavayron qildi.
0 ‘n m ing gektarlab yer m aydonlari sudlarning hukm i bilan qarz berganlarga
o ‘tkazildi. 1933-yilga kelibgina ishlab chiqarishning pasayishi to ‘xtatildi.
1937-yilga kelib sanoat ishlab chiqarishi hajm i 1929-yil darajasiga yetdi.
Davlat xo‘jalik hayotini tashkil etar ekan, avtarkiya xo‘jaligi y o iin i tanladi.
Avtarkiya xo‘jaligi — bu, barcha z a m r m ahsulot turlari bilan o ‘zini o ‘zi
ta ’minlaydigan x o ‘jalik. Bunday xo‘jalikda im portga k o ‘z tikilm aydi. 1934—
1935-yillarda Italiyada tashqi savdoda davlat m onopoliyasi joriy etilganligi
ham shu bilan izohlanadi.
Qishloq xo‘jalik m ahsulotlari im portiga qaram b o iib qolmaslik m aqsadida
davlat q a t’iy belgilangan narxlarda qishloq x o ‘jalik m ahsulotlarini sotib
70
Do'stlaringiz bilan baham: |