E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

Taraqqiyotning
 
inqilobiy  y o ‘li
qaror  topdi.  M eksika  taraqqiyotining  y ana  bir  o ‘ziga  xos  xususiyati  —  bu 
arm iyaning  ichki  siyosiy  ahvolga  aralashm aganligidir.
Lotin A m erikasida  ham   mavjud  ijtim oiy-iqtisodiy 
m uam m olarni,  keskinlikni  inqilob  yo‘li  bilan  hal 
etishga  intiluvchi  kuchlar  mavjud  edi.  U lar  SSSR  
dagi  kabi  sotsializm   qurish  orzusida  b o ‘lganlar.
Dastlab  inqilob  1959-yilda  Kubada  boshlandi.  1959-yilning  1-yanvarida 
Fidel  Kastro  boshchiligida  m illiy-vatanparvar  kuchlar  q o ‘zg‘oloni  g ‘alaba 
bilan  yakunlandi.  Shu  kuni  amerikaparast  F.  Batista  hukum ati  ag‘darildi.  Bu 
hukum atni  ag‘darish  uchun  inqilobchilar  6  yil  kurash  olib  bordilar.  lnqilob 
rahbari,  32  yoshli  F.  Kastro  Bosh  vazir  lavozim ini  egalladi.  U  o ‘z  oldiga 
Kubani  AQSHga  har qanday  qaram likdan  ozod  qilish  m aqsadini  q o ‘ydi.
AQSH  o ‘z  navbatida,  F.  Kastro  hukum atini  tan   olm adi.  Ayni  paytda 
unga  qarshi  iqtisodiy  qam al  chorasini  q o ‘lladi.  Bunga  javoban  F.  K astro 
hukum ati  Kubadagi  barcha  AQSH  m ulkini  m illiylashtirdi  va  SSSR  bilan 
yaqinlashish  y o ‘lini  tanladi.
Kuba  sotsializm ini  saqlab  qolish  u chu n  SSSR   1962-yilda,  hatto,  yadro 
urushiga  ham   tayyor  edi.  1965-yilda  K ubadagi  barcha  inqilobiy  ku chlar 
yagona  tashkilotga  —  Kuba  Kom partiyasiga  birlashdilar.  F.  Kastro  uning 
rahbari  etib  saylandi.  Shu  tariqa  F.  K astro  kom m unistik  g ‘oyalarni  qabul 
qildi  va  Kubada  sovet  nam unasidagi  sotsializm   qurishni  boshladi.  1990- 
yillarga  kelib  K ubaning  sobiq -ittifoqchilari  uni  q o ‘llam ay  q o ‘ydi.  Kuba 
iqtisodiy  og‘ir  ahvolga  tushib  qoldi.
Lotin Am erikasidagi  dem okratik va inqilobiy harakatlar AQSH  h ukum a- 
tini  tashvishga  solib  q o ‘ydi.  Endi  A Q SH   L otin  A m erikasi  davlatlariga 
nisbatan  o ‘z  siyosatida  o ‘zgarish  qilishga  m ajb u r  b o id i.
1961 -yilda  AQSH  prezidenti  J.  K ennedi  tashabbusi  bilan  «Taraqqiyot 
y o iid ag i  ittifoq»  dasturi  ishlab  chiqildi  va  u   avgust  oyida  m intaqaning  19 ta 
davlati  to m o n id a n   im zo lan d i.  D astu r  10  yilga  m o ija lla n g a n   b o i i b ,  u 
industrlashni jadallashtirishni,  iqtisodiyotning eksport va im port qaram ligini 
kam aytirishni  nazarda  tu tar  edi.  Ayni  paytda  ijtim oiy-siyosiy  hayot  d e- 
m okratlashtirilishi, agrar islohot o ikazilishi,  uy-joy qurilishi, so giiqn i saqlash 
va  ta iim   sohalarida  ahvolni  yaxshilash  choralari  belgilandi.  Lotin  A m eri- 
kasining  19  davlatida  bu  dasturning  bajarilishi  uchun  AQSH  to m o n id an   20 
mlrd  dollar  m iqdorida  qarz  va  boshqa  yo rd am lar  berilishi  k o ‘zda  tutildi. 
D astur  ayni  paytda  L otin  Am erikasi  m am lak atlarid a  voqealar  rivojining 
Kuba  varianti  takrorlanishining oldini  olishga  xizm at  qilishi  ham   kerak  edi.
1970-yilda  G ‘arbiy  yarim  sharda  ikkinchi  b o iib   sotsializm  qurm oqchi 
b o ig a n   kuchlarni  birlashtirgan  ittifoq  —  xalq  fronti  C hilida  hokim iyat 
tepasiga  keldi.  Xalq  fronti  Chili  k om m unistik,  sotsialistik  va  radikallar 
partiyasi  ittifoqi  edi.  1970-yil  4-sentabrda  C hilida  o ik azilg an   prezidentlik 
saylovida  Xalq  fronti  nom zodi  S.  Alende  g ‘alaba  qozondi.  Agar  K ubada 
qurol kuchi bilan  hokim iyatni  egallagan  k u c h la r sotsializm   qurgan b o is a la r,
181

---

Chilida  S. A lende  hukum ati  Konstitutsiyaviy  yo‘l  bilan  sotsializm   qurishga 
kirishdi.
Xalq  fronti  hukum ati  m am lakatdagi  k uchlar  nisb atini  to ‘la  hisobga 
olm agan  h o ld a  inqilobiy  islo h o tlarn i  boshladi.  H a tto   o ‘rta  va  m ayda 
korxonalar  ham   m illiylashtirila  boshlandi.  Bu  esa  aholi  o ‘rta  tabaqalarining 
X alq  frontidan  yuz  o ‘girishiga  olib  keldi.
B undan  ta sh q a ri,  yirik  s a rm o y a d o rla r  h u k u m atg a  q a ttiq   q arsh ilik  
k o ‘rsatdi.  H uku m atning  siyosatdagi  xatosi  Xalq  fronti  ichida  kelishm ov- 
chilik chiqishiga olib keldi.  Ayni paytda AQSH  S. Alende  hukum atiga tazyiq 
o ‘tkaza  boshladi.  Chili  Qurolli  K uchlari  S.  A lendeni  qo ilab -q uv vatlam adi. 
1973-yilda  Chili  parlam enti  S.  A lende  hukum atini  q on un dan   tashqari,  deb 
e i o n   qildi.  Bu  esa  Chili  Qurolli  Kuchlari  rahbariyati  uchun  ayni  m uddao 
edi.  1973-yilning  11 -sentabrida Qurolli  K uchlar harbiy to ‘ntarish oikazd ilar. 
M am lakatda  general  A.  P inochetning  harbiy  diktaturasi  o ‘rnatildi  (1973— 
1990).
Shu  ta riq a   L otin  A m erikasi  d avlatlarida  harb iy larn in g   h ok im iyatni 
egallashlariga  yanada  keng  y o i  ochildi.  H arbiy  diktaturalar  iqtisodiyotni 
m odernizatsiyalash  siyosatini  yuritdilar.  Bu  siyosatning  m azm uni  —  davlat 
sektorini  qisqartirish,  davlatning  iqtisodiyotga  aralashuvini  kam aytirish 
ham da  xususiy  tadbirkorlik  va  erkin  savdoga  keng  y o i   berishdan  iborat 
b o id i.  Ayni  paytda  proteksionizm dan  voz  kechildi  va  chet  el  sarmoyasi 
bilan  faol  ham korlik  y o iig a   o iild i.
Harbiy  d ik tatorlar  (Braziliya,  C hili,  Boliviya,  Urugvay,  Paragvay  va 
boshqa  m am lakatlarda)  o ‘z  rejalarini  izchillik va  q a ttiq q o ilik   bilan  amalga 
oshira  oldilar.  Konstitutsiyaviy dem okratik  tartibga  am al  qilgan  davlatlarda 
esa  80-yillargacha  m odernizatsiyalash  avvalgi  milliy  islohotchilik  ruhida 
davom etd i.  B u la ro ‘z natijasini berm ay qolm adi.  1980-yilda  Lotin Amerikasi 
davlatlarining  yalpi  ichki  m ahsuloti  1960-yilga  nisbatan  3  baravar k o ‘paydi.
Ayni  p ay td a  L o tin   A m erikasi  d av latlarin in g   tash q i  qarzi  h am   tez 
s u r’atlarda  k o ‘payib  bordi.  Agar  1970-yilda  m intaqa  davlatlarining  qarzi  20 
mlrd dollarni  tashkil etgan  bo ‘lsa,  80-yillarda bu  ko‘rsatkich 400 mlrd  dollarni 
tashkil  etdi.
AQSH  harbiy to ‘ntarishlarga  qarshi  chiqm adi.  A ksincha,  ularga  m intaqa 
davlatlari  ichki  ishi,  deb  baho  berdi.  C hunki  harbiylar  hukum atlari  AQSH 
m anfaatiga  zid  siyosat  yuritm adilar,  aksincha,  AQSH  bilan  m ustahkam  
ittifoqda  b o iis h g a   intildilar.
Faqat  AQSH  prezidenti  J.  K arter  davrida  harbiy  to ‘ntarishlarga  m uno- 
sabat  o ‘zgardi,  C hunki  J.  K arter  inson  huquqlari  m asalasini  o ‘z siyosatining 
asosiy  m asalalaridan  biri,  deb  e i o n   qilgan  edi.  D em okratiya  bor joydagina 
inson  huquqlari  kafolatlanadi.  Harbiy  to ‘ntarishlar  esa  dem okratiyaga  zid 
hodisadir.  A Q SH   siyosatida  harbiy  to iita rish la rg a   nisbatan  qarashning 
o ‘zgarishi  oxir-oqibatda  harbiy  diktaturalarning  barham   topishini  m u qarrar 
qilib  q o ‘ydi.
182

---

8 0 -y illar  d avom ida  h a rb iy -d ik ta to rlik   huku m atlari  b irin -k e tin   tarix  
sah n asid an   keta  boshladi.  C h u n o n c h i,  1980-yilda  P eru d a ,  1982 -y ild a 
Boliviyada,  1983-yilda  A rgen tin ad a,  1985-yilda  G v atem ala,  G o n d u ra s, 
Braziliyada  va  U rugvayda,1989-yilda  Salvador  va  Paragvayda,  1990-yilda 
esa  C hilida  harbiy  diktatura  barham   topdi.  Paragvayda  general  S tresner 
diktaturasi  35  yil,  C hilida  A.  P in ochet  diktaturasi  17  yil  davom   etdi.
Faqat  ikki  davlat  (G aiti  va  K uba)  dan  boshqa  barcha  Lotin  Am erikasi 
davlatlarida  vakillik  dem okratiyasi  q aro r  topdi.  D em okratiyan in g  q aro r 
topishi ju d a  katta  qiyinchilik  bilan  kechdi.  1993-yilda  C hilida  Eduard  Frey,
2000-yilda  Rikardo  Lagos  Eskobar,  1999-yilda  Venesuelada  U go  C haves 
hukum atlari  o ‘rnatildi.  Yangi  huk u m atlar  davlat  korxonalarini  chet  elga 
sotishga  m ajbur boMdilar.  Davlatning kapital  mablag1 sarflash  hajmi  kamaydi. 
ljtim oiy  soha  xarajatlari  qisqartirildi.  Ish  haqi  muzlatildi.  O qibatda  aholi 
turm ush  darajasi  pasaydi.  1992-yilga  kelib  m intaqa  ah olisining  46  foizi 
(jami  aholi  442  m ln  kishi  edi)  kam baglallik  darajasi  chegarasidan  pastda 
yashadi.  N arkobiznes  va  terrorizm   kuchaydi.
1993— 1994-yillardan  boshlab  Kuba  rahbariyati  ham   reallikka  tik  qaray 
boshladi.  M am lakatda  iqtisodiy  islohotni  am alga  oshirishga  kirishildi.  C het 
el  sarm o yasi  ish tiro k id a  q o ‘sh m a  k o rx o n a la r  qu rilishi  ra g ‘b a tla n tirila  
boshlandi.  M am lakatda  chet  el  valutasining  m uom alada  b o ‘lishiga,  m ayda 
tadbirkorlikka  va  chakana  savdoga  ruxsat  etildi.  Lotin  Am erikasi  davlatlari 
m urakkab  iqtisodiy  ahvolni  m um kin  qadar yum shatish  m aqsadida  iqtisodiy 
birlashuvga  jiddiy  e ’tibor  berdilar.
Braziliya  va  A rgentina  o ‘rtasida  1986-yilda  im zolangan  iqtisodiy  ittifoq 
asosida  1991-yilda  «Janubiy A m erika  um um iy bozori»  tuzildi.  Ayni  paytda, 
m intaqa  davlatlari  AQSH  bilan  iqtisodiy  integratsiya  m asalasiga  ham  jiddiy 
e ’tib o r  bilan  qaradilar.  1992— 1994-yillar  davom ida  A Q S H ,  K anada  va 
M eksika  o ‘rtasida  «Shimoliy A m erika  erkin  savdo zonasi»  tashkil  etilganligi 
bu  boradagi  m uhim   qadam   b o ‘ldi.
Lotin  A m erikasining  ba’zi  davlatlari  ham   bu  shartnom aga  q o ‘shilishga 
intilm oqda.
SAVOL  VA  TOPSHIRIQLAR
Г)
 
1.  Ikkinchi jahon  urushining  Lotin Amerikasi  davlatlari  uchun  oqibatlari  haqida 
. 
nimalarni  bilib  oldingiz?
2.  Ikkinchi  jahon  urushidan  sng  Lotin  Amerikasi  davlatlari  taraqqiyotning 
qanday  yllaridan  bordilar?  Ko‘pchilik  davlatlar  milliy-islohotchilik  ylini 
tanlaganini  qanday  izohlagan  blar  edingiz?
3.  Argentina,  Braziliya,  Meksikada  milliy-islohotchilik  hukumatlari  amalga 
oshirgan  tadbirlar  haqida  szlab  bering.
4.  Kuba  va  Chilida  sotsializm  qurish  uchun  tanlangan  yllarni  taqqoslang.
5.  Lotin  Amerikasi  davlatlarida  juda  k p  davlat  t n ta rish la ri  amalga 
oshirilganligini  qanday  izohlaysiz?
6.  Qanday  omil  bu  mintaqada  harbiy  diktaturalarning  birin-ketin  qulashiga 
sabab  bldi?
183

---

HARBIY  DIKTATORLAR  FAOLIYATI  HAQIDA  FIKR  YURITING
______ M am lakatlar______________  
D iktatorlar  faoliyati