E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

Ozodlik  kurashining
 
yangi  bosqichi
Inglizlar bilan  kelishuvchilar tarafdorlari esa «Iroq vasiyati» deb ataluvchi 
jam iyatni tuzdilar.  1920-yilda milliy-ozodlik q o ‘zg‘oIoni boshlandi.  30-iyuIda 
Rumeys shahrida  yuz bergan q o ‘zg‘olon  um um iroq ozodlik  urushiga aylanib 
ketdi. 
Q o ‘z g ‘o l o n c h i l a r  
m am lakatning  katta qism ini  ozod  qilishga  erishdilar. 
Buyuk  Britaniya  bu  ozodlik  urushini  bostirish  u ch un   150  m ing  kishilik 
arm iya  tashladi.  Bu  arm iya  1920-yilning  noyabr  oyida  ozodlik  urushini 
bostirishga  m usharraf  b o ld i.  O zodlik  urushi  to ‘lqinidan  c h o ‘chib  ketgan 
Buyuk  Britaniya  ichki  kuchlar  m adadiga  har  qachongidan  ham   kengroq 
tayana  boshladi.  Shularning  yordam idagina  o ‘z  m avqeyini  saqlab  qolishga 
intildi.  Shu  m aqsadda  oktabr  oyida  Iroqning  m uvaqqat  hukum atini  tuzdi, 
1921 -yilning  23-avgustida esa Angliyaning sodiq  malayi  Faysal al-X oshim ni 
(Suriyaning  sobiq  qiroli)  Iroq  qiroli  deb  e ’lon  qilinishiga  erishdi.  Am alda 
esa  hokim iyat,  m andat  tizim i  qoidasiga  ko‘ra,  ingliz  Oliy  kom issari  q o ‘lida 
edi.
1922-yilda  inglizlar  Iroqqa  yana  bir  og‘ir shartno m ani  qabul  qildirdilar. 
U nga  k o ‘ra,  Iroq  hukum ati  xalqaro  va  moliyaviy  m asalalarni  ingliz  Oliy 
kom issari  m aslahati  bilan  hal  etishi  zam r  edi.  B undan  tashqari,  Iroqda 
ingliz q o ‘shinlari  saqlanib turadigan b o ‘ldi.  M am lakat  iqtisodiy hayoti  ingliz 
komissiyasi  nazorati  ostiga  olindi.
1924-yilga  kelib  Buyuk  B ritaniya  m an d at  tizim i 
y o ‘Ii  bilan  Iroqda  to ‘la  h uk m ro nlik ka  erishdi. 
«Terkish  petrolium »  kom paniyasini  tuzib,  Iroq 
n e ftin i  q o ‘lga  old i.  1 9 27-yilda  bu  « Iro q   p e tro liu m   k o m p an iy asi» g a 
aylantirildi.  Biroq  bu  ozodlik  kurashini  to ‘xtata  olgani  y o ‘q.  Iroq  milliy 
partiyasi  (rahbari  Abu  T im m a n ),Iro q   uyg‘onish  partiyasi  (rahb ari  as-Sadr) 
boshchiligida  Iroq  xalqi  ozodlik  kurashini  davom   ettirdi.  B uning natijasida 
Buyuk  B ritaniya  m ustam lakachi  hukum ati  Iroq  v atan p arv ar  kuchlariga 
yon  bosishga  m ajbur  b o ‘ldi  va  endi  m an d at  n azoratini  b ek o r  qilish  zarur, 
degan  xulosaga  keldi.
1930-yilning  30-iyunida  Buyuk  B ritaniya  va  Iroq  o ‘rtasida  25  yillik 
yangi  sh artn o m a  im zolandi.  Iroq  nom idan  sh artn o m an i  Bosh  vazir  N uri 
Said  im zoladi.  S hartnom aga  k o ‘ra,  Buyuk  B ritaniya  Iroq  M illatlar  Ligasiga 
kirgandan  so ‘ng,  uni  m ustaqil  davlat,  deb  tan   oladigan  b o ‘ldi.  Ayni  paytda 
s h a rtn o m a   Iro q n i  « d o ‘stlik»  va  «ittifoqchilik»  rish talari  bilan   Buyuk 
B ritaniyaga  b o g ia b   q o ‘ydi.  C h u n o n c h i,  tash q i  siy o satd a  Iro q   Buyuk 
B ritaniya  bilan  m aslahatlashib  olishga  m ajbur  edi.  Iroqd a  ingliz  harbiy 
bazalari saqlab qolindi.  B undan tashqari,  Iroq m udofaasi  m asalasida  Buyuk 
B ritaniya  m anfaatlarini  hisobga  olishi  zarur  edi.  Ayni  paytda  Buyuk  Bri- 
taniya  Iroqqa  o ‘z  m aslahatchilari  va  ekspertlarini  yuborishda  m o nopol 
huquqqa  ega  edi.
1932-yil  3-oktabrda  Iroq  M illatlar  Ligasiga  qabul  qilindi  va  shu  tariqa  u 
t o i a   b o im a s a -d a ,  davlat  m ustaqilligiga  erishdi.  1933-yilda  hokim iyatga 
a l- G ‘ayloniy  keldi.  H ukum at  bir  necha  m arta  o ‘zgardi.
118

---