A fg ‘oniston ichki
siyosati
xonga topshirilganligini e ’lon qildi. 12-dekabr kuni esa R izoxon E ro n shohi
deb e ’lon qilindi.
1929— 1933-yilgi jah o n iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarish 30—
40 foizga tushdi, gilam narxi 75 foizga arzonlashdi. M am lakatda qator
islohotlar o ‘tkazildi. «Xolisa» yerlarni sotishga ruxsat etildi. Pul solig‘i joriy
etildi. Davlat yerlari ijaraga beriladigan b o id i. Dunyoviy m aktablar ham
ochildi. 1934-yilda T ehron universiteti ochildi. 1935-yilda ayollarning pa-
ranjisiz yurishi haqida q o n u n chiqarildi. Y evropacha tu rm u sh tarziga ruxsat
etildi. Ayni paytda shoh hokim iyati tobora kuchayib bordi. P arlam ent huquqi
cheklandi.
1 9 33-yilda in g liz -e ro n n eft k o m p a n iy a si b ila n yangi s h a rtn o m a
im zolandi. U nga k o ‘ra, kom paniyaning davlatga to ia y d ig a n to io v i m iqdori
o sh irild i. B uning evaziga K o m p an iy a ijara m u d d a tin i 19 93-yilgacha
uzaytirib oldi.
R izoxon Sovet davlati bilan m unosabatlarni to b o ra cheklab q o ‘yish
siyosatini yuritdi. 30-yillar oxirida Eron va Sovet davlati o ‘rtasidagi savdo
m unosabatlari to ‘xtab qoldi. Ayni paytda G erm aniya bilan yaqinlashuv
kengaya bordi. Eron tashqi savdosining 40—45 foizi G erm aniyaga to ‘g‘ri
keldi. Eron strategik jih atd an G erm aniya uchun nihoyatda zarur edi.
Birinchi jah o n urushi oxirida Afg‘oniston mustaqil
davlat hisoblansa-da, am alda Buyuk Britaniyaga
q aram d avlat edi. M am lak a t h u k m d o ri am ir
H abibullaxon inglizlar tayanchi edi. M am lakatda mavjud ijtim oiy-iqtisodiy
va siyosiy tartiblarga qarshi kuchlar ham vujudga keldi. Bu kuch «Yosh
afg‘o n lar harakati» deb atalgan. U larning m aqsadi davlat m ustaqilligiga
erishish va erkin tad b irk o rlik m unosabatlarini q aro r to p tirish edi. A na
shunday sharoitda, 1919-yilning fevralida saroy fitnasi uyushtirildi. U ning
natijasida am ir Habibullaxon o id irild i. Taxtni Habibullaxonning o ‘g i i O m o-
nullaxon egalladi. U yosh afg‘o nlar harakati bilan m ah kam b o g ia n g a n edi.
1919-yilning 28-fevralida O m onullaxon Afg‘onistonni m ustaqil davlat deb
e i o n qildi.
Sovet Rossiyasi o ‘z janubiy chegaralarida Buyuk B ritaniyaning m ustah-
kam lanib olishini va uning Afg‘oniston bilan birga T urkistondagi milliy-
ozodlik kurashi tayanchi b o iib qolishini istam as edi. S huning uch un ham
Afg‘onistonning davlat m ustaqilligini birinchi b o iib Sovet Rossiyasi tan
oldi. Ayni paytda, Afg‘onistonga zarur b o iib qolsa, harbiy yordam berishini
ham m a iu m qildi. 1921 -yilda sovet-afg‘on shartnom asi im zolandi.
Buyuk Britaniya Afg‘oniston davlatining m ustaqil siyosat yuritishiga aslo
chiday olm adi. Afg‘onistonni itoatkor davlatga aylantirish m aqsadida 1919-
yilning 3-m ayida unga hujum qildi, shu tariqa uchinchi ingliz-afg‘on urushi
boshlandi. Inglizlar 300 m ing q o ‘shin bilan hujum boshladi. Afg‘on armiyasi
60 m ing kishi edi. Lekin 200 m ingdan ortiq jangchisi b o ig a n afg‘on qabilalari
chegara b o ‘ylab joylashgan edi. Shu sababli ingliz arm iyasining hujum i
108
muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 8-avgust kuni R avalpindi shahrida ingliz-afg‘on
shartnom asi im zolandi. Bu voqea m ustaqil Afg‘on davlatining ta n olinishini
ham anglatar edi. Lekin 3 mln aholini o ‘z ichiga olgan afg‘on qabilalari
ham o n H in d isto n hisobida qoldi. O m onullaxo n m arkaziy h o k im iyatn i
mustahkam ladi. Bu o ‘rinda 1923-yilda qabul qilingan Afg‘oniston davlatining
birinchi Konstitutsiyasi m uhim rol o ‘ynadi. Qabila boshliqlari hokim iyati
cheklab q o ‘yildi va ular davlat soliqlarini yig‘ish huquqidan m ahrum etildi.
R uhoniylarning sud va ta ’lim tizimidagi mavqei m a ’lum darajada cheklab
q o ‘yildi. Yosh afg‘o nlar hukum ati milliy sanoatni rivojlantirishga alohida
e ’tibor berdi. C h et el mollariga boj ko‘paytirildi.
1923-yilda yerga xususiy m ulkchilikni joriy etish to ‘g‘risida q o n u n qabul
qilindi. D unyoviy o ‘quv yurtlari kengaytirildi. X o tin -q izlar gim naziyasi
ochildi. N ikoh haqida q o nun qabul qilindi. K o‘p xotinlilik cheklandi. Yer
solig‘i natural em as, pul bilan olinadigan b o ‘ldi. Bu ijobiy o ‘zgarishlar,
tabiiyki, aholi kam bag‘al qism ining turm ush darajasiga salbiy t a ’sir ko‘rsat-
di. N atijada aholining bu qatlam i orasida hukum at siyosatidan norozilik
vujudga keldi.
Yosh afg‘on lar hukum atiga qarshi hukm ron tabaqalar b u n d an o ‘z m aq-
sadlari yo‘lida foydalandilar. 1924-yilda X ostda reaksion g‘alayon ko‘tarildi.
Podshohni «dindan qaytgan» deb e ’lon qilindi. X otin -q izlar gim naziyasi
yopildi. 1927-yilda O m onullaxon chet el safarida b o id i. M isr parlam entiga
afg‘on qilichini taqdim q ilare k an «m ustaqillikjangda q o ig a kiritiladi, sadaqa
qilinm aydi», - dedi. 1928-yilda safardan qaytgan O m onullaxon um um iy
m ajburiy xizm at joriy etdi. Feodal nishonlarini bekor qildi. Q irolicha Su-
rayyo ochiq yuz bilan delegatlar oldiga chiqdi. N atijada feodallar 1928-
yilning kuzida yosh afg‘onlar hukum atiga qarshi q o ‘zg‘olon uyushtirishga
erishdilar. Buning oqibatida 1929-yilning yanvarida O m onullaxon hukum ati
ag‘darildi. Am irlik taxtini reaksiya tayanchi Bachai Sako egalladi. Yangi
h u k u m a t yosh afg ‘o n la r b o sh la g a n is lo h o tla rn i b e k o r q ild i. Bu hol
Afg‘onistonning burjuacha y o id a n rivojlanishi tarafdori b o ig a n kuchlarning
noroziligiga sabab b o id i. Bu kuchlar 1929-yilning o ktab r oyida general
M u h am m ad N o d ir boshchiligida h o k im iyatni egalladilar. B achai Sako
taxtdan ag‘darildi.
M uham m ad N odirshoh m arkaziy hokim iyatni m ustahkam lagani holda,
m a h a lliy x o n la r va ru h o n iy la rn in g q a to r im tiy o z la rin i h am tik la d i.
C h u n o n ch i, ruhoniylar sud ishlari va ta iim sohasida aw algi mavqega ega
b o id ila r. Biroq ularning faoliyati davlat nazorati ostiga olindi. 1931 -yilda
m am lakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. U Afg‘onistonning m utlaq
m onarxiyadan konstitutsiyaviy m onarxiya davlatiga aylanishi y o iid a yangi
qadam b o id i. 1933-yilda N odirshoh vafot etgach, taxtga o ‘g i i M uham m ad
Z ohirshoh o ‘tirdi. U otasi kabi ichki siyosatda milliy, iqtisodiyotda bozor
m unosabatlarini chuqurlashtirish y o iin i tutdi.
109
Do'stlaringiz bilan baham: |