uglerodli po’latlar uchun
[
S
τ
] = 1,3... 1,6;
kulrang cho’yan uchun
[
S
β
]= 2,1...2,4.
O’zgaruvchan kuchlanishlarda
detallarning chidamliligani baholashda ularning
konstruktiv rasmlari, o’lchamlari, yuzasining holati va boshqa omillar albatta hisobga olinishi
darkor.
σ
a
va
τ
a
sikl amplitudali o’zgaruvchan kuchlanish ta’sirida mustahkamlik zahirasining
hisobiy koeffisientlari quyidagicha aniqdanadi:
normal kuchlanishlar holida (egilish, cho’zilish-siqilish)
(1.4)
urinma kuchlanishlar holida (buralish, kesilish)
(1.5)
O’zgaruvchan normal va urinma kuchlanishlarning birgalikdaga ta’sirida (masalan,
egilish va buralish) mustahkamlik zahirasi umumiy koeffisienti quyidagicha ifodalanadi:
(1.6)
bu yerda:
σ
S
va
τ
S
- yuqoridagi ifodalar orqali aniqlangan. O’zgaruvchan kuchlanishlarda
po’lat detallar uchun yuqori aniqlikdagi hisoblashlarda [S]=1,3...1,5; juda aniq bo’lmagan
hisoblashlarda [S] = 1,6...2,1; qiymatlarni qabul qilish tavsiya etiladi.
Mashina detallarining kontakt mustahkamligi
Qator mashina detallarining ish qobiliyati ularning ishchi (kontakt) yuzalarining kontakt
mustahkamligi orqali aniqlanadi. Bu yuzalarning yemirilishi bir-biriga siqilgan ikkita qiya
chizikli yuzalarning kontakt joyida hosil bo’ladigan kontakt kuchlanishlar (σ
n
) ta’sirida yuz
beradi. N indeksi kontakt kuchlanishlar nazariyasining asoschisi G.Gers (Hertz) sharafiga
qo’yilgan.
1.7-
rasm. Кontakt kuchlanishlarga oid sxema
Tashqi yuklama mavjud bo’lmagan taqdirda qiya chiziqli yuzalarning boshlang’ich
kontakti nuqtaviy (ikkita shar misolida) yoki chiziqli (ikkita silindr misolida) bo’ladi. Tashqi
yuklama qo’yilgandan so’ng bu yuzalarning boshlang’ich kontakti (kichik yuzadagi kontakt)
yuqori kuchlanishli kontakt holatiga o’tadi. Bu kuchlanishlar elliptik
qonun asosida taqsimlanadi
(yoyiladi).
σ
n
ning eng katta qiymati tishli, chervyakli va boshqa turdaga uzatmalar hamda
dumalash podshipniklari uchun ishchanlik qobiliyatining asosiy mezoni sifatida qo’llaniladi.
Tishli g’ildiraklar juftligi uchun taalluqli bo’lgan chiziqli boshlang’ich kontakt holida
kontakt kuchlanishlarning eng katta qiymati Gers formulasiga ko’ra aniqlanadi (bu ifoda ikkita
silindrning kontakt zonasi uchun olingan):
kuchlanishlar holida (buralish, kesilish)
, MPa (1.7)
bu yerda:
b
F
q
r
=
- kontakt chizig’ining bir birligiga tug’ri keluvchi normal yuklama;
F
k
- kontakt yuzasiga normal yo’nalgan kuch, N;
b - kontakt chizig’ining ishchi
uzunligi , mm;
ρ
kel
- keltirilgan egrilik radiusi, mm:
(1.8)
ρ
1
va
ρ
2
-
kontakt nuqtalaridagi egrilik radiusi (minus belgasi
ρ
1
radiusli chiziq yuzaning
ρ
2
radiusli botiq yuzaga kontaktida olinadi);
E
kel
- keltirilgan elastiklik moduli
(1.9)
E
1
va E
2
- silindr materiallarining elastiklik moduli; agarda silindrlar materiaplari bir xil
bo’lsa, u holda E
kel
= E
1
+ E
2
;
μ =
0,3 - Puasson koeffisienti.
Кontakt mustahkamlik
sharti
σ
n
≤
[
σ
]
n
bo’ladi.
Bu erda: [
σ
]
n
-
ruxsat etilgan kontakt kuchlanish.
1.8-
rasm Кontakt kuchlanishlarning uzlukli sikl bo’yicha
o’zgarishi
Yuklama ostida aylanayotgan detallarning tutash sirtlarining har bir nuqtasi kontakt
zonasidan o’tayotgan vaqtdagina davriy yuklanadi, bu nuqtalardagi kontakt kuchlanishlar
σ
n
noldan boshlanadigan uzlukli sikl bo’yicha o’zgaradi (1.8- rasm).
Agarda hosil bo’layotgan kontakt kuchlanishlar ruxsat etilganidan katta bo’lsa, ya’ni
σ
n
>[
σ
]
n
,
bu holda kontakt kuchlanishlarning siklik ta’siridan detallarning tutashish sirtlarida
toliqish mikroyorikdari hosil bo’ladi. Кontakt zonasida moyning mavjud bo’
lishi bunday
mikroyoriklarning kattalashuviga olib keladi. Mikroyoriqlarga kirib
qolgan moy yuqori kontakt
kuchlanishlar ostida metall yoriqlari ichida katta bosimni vujudga keltiradi va metall
zarrachalarining uvalanishiga olib keladi. Detallarning ishchi yuzalarida avval ko’zga ko’rinmas
mayda chuqurchalar, so’ng esa 2-3 mm o’lchamgacha yetadigan o’yiqchalar paydo bo’ladi.
Bunday yemirilish jarayoniga toliqishdan uvalanish nomi berilgan.
Mustahkamlik va qattiqlik
chegaralarini oshirish, yuza notekisligani kamaytirish
yuzalarning uvalanishga qarshiligini oshirishga olib keladi.
Moylarning ishlatilishi toliqishdan uvalanishga olib kelar zkan degan xulosa albatta
noto’g’ri bo’lar edi. Moylardan oqilona foydalanish yuzalarda moy qatlamini vujudga keltiradi.
Bu holat metall yuzalarning bevosita kontaktini yo’qotadi, yeyilishni
kamaytiradi, haroratni
me’yorida ushlab turishga yordam beradi, ishqalanish mahsulotlarini kontakt zonasidan tezlikda
olib
ketishga, zanglashdan saqlashga vosita bo’ladi. Moy qatlami orqali kontaktlashuv xizmat
muddatini oshirishga olib keladi, birinchi mikroyoriqlar paydo bo’lishi bilan moyning salbiy
ta’siri ham paydo bo’la boshlaydi.
Moysiz sharoitda ishlash detal yuzalarining tezda yeyilishiga olib keladi.
