E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

K
d
– 1/ 
K
b
, bu erda 
K
b
– amaldagi tarif o‘rnaltilgan kunida 
o‘zbek so‘mining AQSH dollariga nisbatan kursi qiymati). 
O‘zbek so‘mining AQSH dollariga nisbatan kursining o‘zgarishiga 
bog‘liq bo‘lgan bazaviy (asosiy) tarifning tashkil etuvchilariga quyidagilar 
kiradi: 

yoqilg‘i mahsulotlari (gaz, mazut, dizel, yoqilg‘i va h.k.); 

sotib olinadigan energiyaga ketadigan barcha xarajatlar; 

respublikada 
ishlab-chiqarilmaydigan, 
texnalogik 
asbob-
uskunalarni tamirlashdagi xizmatlar 
uchun 
ketgan 
qo‘shimcha 
mablag‘lar; 

rezident bo‘lmaganlar tomonidan ko‘rsatiladigan ishlab-chiqarish 
harakteriga ega bo‘lgan xizmatlar. 
Bazaviy tariflarni hisoblaganda, qolgan xarajatlarni tashkil etuvchilari 
(ish haki, amortizatsion chegirma, boshqa pul sarflari va h.k.) bilan birga, 
tariflarning indeksatsiya qilinmaydigan ulushini aniqlaydigan, o‘zbek 

---

83 
so‘mining AQSH dollariga nisbatan bo‘lgan kursini o‘zgarishiga bog‘liq 
bo‘lmagan, bu esa tashkil etuvchilarning rejaviy ulushini aniqlaydilar. 
Elektr energiyaga bo‘lgan tariflar tizimining asosiy ko‘rinishlari 
qo‘yidagilardir: 

elektr energiya hisoblashi bo‘yicha bir stavkali tarif; 

tirkalgan elektr qabul qiluvchilar quvvati uchun asosiy stavka bilan 
ikki stavkali tarif; 

maksimal yuklanishni to‘laydigan ikki stavkali tarif; 

energiya tizimining maksimumda ishtirok etadigan iste`molchining 
quvvatiga asosiy stavka bilan ikki stavkali tarif; 

kecha – kunduz, hafta kunlari, yil fasllari vaqti bo‘yicha 
differentsiallangan, bir stavkali tarif. 
Past tariflar qatori elektr energiyasidan nooqilona, ko‗r-ko‗rona 
foydalanganlik uchun iqtisodiy sanksiyalarni qo‗llash amaliyoti 
qonunchilikda belgilab qo‗yilmagani bebaho ne'matning iste'molchilar 
tomonidan huda-behuda, samarasiz ishlatilishiga olib kelayapti. Kunduzi 
chiroq yoqib qo‗yish, televizorning ko‗rilsa-ko‗rilmasa muntazam yoniq 
turishi va hokazo... 
Hozirgi kunda Respublikamizda elektr energiyasi uchun o‗rnatilgan 
tariflar yaqin va uzoq xorijdagi davlatlarga nisbatan ancha pastdir. 
Masalan, 1 kVt/soat elektr energiyasi narxi Qozog‗istonda 5,1 sent, 
Rossiyada 5,8 sent, Hindistonda 5 sent, Xitoyda 5,6 sent, Yevropa Ittifoqi 
mamlakatlarida 9-14 yevrosent bo‗lgani holda yurtimizda 2,8 sentdir. 
Past tariflar qatori elektr energiyasidan nooqilona, ko‗r-ko‗rona 
foydalanganlik uchun iqtisodiy sanksiyalarni qo‗llash amaliyoti 
qonunchilikda belgilab qo‗yilmagani bebaho ne'matning iste'molchilar 
tomonidan huda-behuda, samarasiz ishlatilishiga olib kelayapti. Kunduzi 
chiroq yoqib qo‗yish, televizorning ko‗rilsa-ko‗rilmasa muntazam yoniq 
turishi va hokazo... 
Elektr energiyaga bir stavkali tarif bo‘yicha berilgan elektr energiya 
miqdoriga to‘lash bilan, iste`molchidan elektr energiya tizimi (EET) uchun
birmuncha o‘rtacha narx bo‘yicha hisoblagichda hisobga olinib, iste`mol 
qilingan elektr energiya uchun to‘lov olinadi. Elektr energiyani kelajak 
yillik iste`moli yetarli darajada aniq bashorat qilingani uchun, elektr 

---

84 
energiyadan foydalanganligi uchun barcha to‘lovlar, EET barcha sarflarni 
yopadi va rejali tushumlarni ta`minlaydi. 
Bir stavkali tarif, iste`molchini elektr energiyani ishlab-chiqarish bilan 
bog‘liq bo‘lmagan narxlarga sarfini qisqartirishni, elektr qabul 
qiluvchilarni ishlash rejimini va elektr ta`minotini rasional tizimini 
yaratishni rag‘batlantiradi, chunki ushbu korxona xarajatlarini pasaytirish 
imkonini beradi. Lekin elektr energiya narxini kecha – kunduz vaqti 
bo‘yicha differentsiallashning bo‘lmaganligi, iste`molchini maksimum 
soatlarda yuklamani tushirish va kechasida pasayish soatlarida yuklamani 
ko‘tarishni rag‘batlantirmaydi, ya`ni EET yuklama grafigini tekislashga 
ta`sir qilmaydi, va natijada elektr energiya ishlab chiqarishga bo‘lgan 
xarajatni pasaytirmaydi. 
Tirkalgan elektr qabul qiluvchi quvvatiga asosiy stavka bilan ikki 
stavkali tarif, tirkalgan elektr energiya qabul qiluvchilarning ja`mi quvvati 
uchun to‘lovni va hisoblagich hisobga olgan iste`mol qilingan elektr 
energiya (W), kVt.s uchun to‘lovni ko‘zda tutadi. 
Bunday tarifni amal qilishining zarurligi, zamonaviy yirik sanoat 
korxonalarining o‘rnalgan quvvati yuz va ming megavolt – amperni tashkil 
etganligi bilan bog‘liq, qator hollarda elektr jihozlar va elektr ta`minotiga 
bo‘lgan xarajatlar korxona narxining 50% ni tashkil etadi. Elektr ta`minoti 
tizimini qurish uchun katta miqdordagi kabel mahsuloti va qurilmalar sarf 
bo‘ladi. 
Sanoat sohalaridagi elektr jihozlarning o‘rnalgan quvvati elektr 
stansiyalarining o‘rnalgan quvvatidan ortiq va yildan-yilga o‘sib 
bormoqda. Bu texnologik jarayonlarni keng elektrlashtirish, shaxsiy elektr 
yuritmalardan foydalanish bilan aniqlanadi. Elektr ta`minoti tizimini 
rasionalizatsiya qilish va ularni energiya sarfini pasaytirish uchun ularda 
bevosita elektr qabul qiluvchilar oldida energiyani ishchi kuchlanishga 
aylantirish va uzatishni amalga oshiradigan ta`minot liniyalarining chuqur 
kirishlarini qo‘llab amalga oshiradigan elektr energiyani taqsimlash, 
transformatsiyalashni o‘zgartirish va kommutatsiyalashni markazlashtir-
maslik qabul qilingan. Bunda transformatsiyalash zinalari qisqartiriladi. 
Nimstantsiyalarni yiriklashtirmaslik toklarni kamaytiradi, bu o‘z 
navbatida, elektr yo‘qotishlarni pasaytirishga olib keladi. Lekin 

---

85 
transformatsiyani 
markazlashtirmaslik, 
odatda 
markazlashgan 
transformatsiyadagi zarur bo‘lgan transformator quvvatiga nisbatan chuqur 
qirishli nimstantsiyalarda o‘rnatilgan trasformatorlarning ja`mi quvvatini 
ortishiga olib keladi. 
Bunday tarifda iste`molchi korxona elektr ta`minotining eng ratsional 
sxemasini tanlash xuquqiga ega bo‘ladi, EET maksimumida ishtirok 
etuvchi quvvatni pasaytirishga manfaatdor (chunki shunga mos ravishda 
uning xarajatlari kamayadi) va elektr energiyani noishlab chiqarishga 
sarfini qisqartirishga harakat qiladi. Yuklama maksimumining kamaytirish 
va iste`mol grafigining boshqa tomonga surish, grafikni tekislaydi va 
natijada ishlab chiqarilayotgan elektr energiya sarfini pasaytiradi. 
YoER lardan ratsional foydalanish tabiiy gazga mavsumiy narxlarni 
va issiqlik hamda elektr energiyalarga mavsumiy tariflarni o‘rnatish bilan 
rag‘batlantiriladi. 
Qishloq va shahar aholisi uchun elektr energiyaga differentsiyalangan 
tarmoqlar mavjud. Elektr plitalar bilan jihozlangan uylarda yashovchi 
shahar aholisi uchun elektr energiyaga bo‘lgan tariflar, boshqa hamma 
shahar aholisi uchun bo‘lgan tariflardan pastdir. 
Gaz hisoblagichi mavjud bo‘lgan yashash uylarida 1m3 iste`mol 
etilayotgan gaz uchun tarif o‘rnatilgan bo‘lib, isitish mavsumida bu tarif 
past (agar gaz bilan isitish mavjud bo‘lsa) va yozgi davrda yuqori bo‘ladi. 
Agar gaz bilan isitish mavjud bo‘lmasa tarif barcha vaqtda bir xil bo‘ladi. 
Gaz hisoblagich bo‘lmagan uylarda to‘lov har oyga kishi boshiga tarif 
o‘rnatiladi. Bunda bu tarif xonada gaz plitalari mavjudligiga bog‘liq holda 
differentsatsiya qilinadi va: 

issiq suvlarning markazlashgan hududiy ta‘minotida; 

tabiiy gaz yordamida suv isitgich moslamalari (markazlashgan issiq 
suv ta`minoti mavjud bo‘lmaganda); 

issiq suvlarning markazlashgan hududiy ta‘minotida va tabiiy gaz 
yordamida suv isitkich moslamalari bo‘lmaganda; 
Aholining yashamaydigan xonalarini teplitsa (issiqxona), texnikani 
ta`mirlaydigan ustaxona, sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xonalari va h.k.) 
isitish uchun gaz berish sanoat iste`molchilari uchun o‘rnatilgan narxlar 
bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunda bu imoratlarda gaz hisoblagichi bo‘lsa 

---

86 
to‘lov hisoblagichni ko‘rsatkichi bo‘yicha hisob-kitob qilinadi, agar gaz 
hisoblagich bo‘lmasa isitilayotgan xonaning 1 kv.m ga gaz ketishining 
tasdiqlangan normasi bo‘yicha amalga oshiriladi.