E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

Atom energetikasining ekologik ustivorligi. 
Atom energetikasi 
istiqbolli soha hisoblanib hozirgi kunda elektr quvvati ishlab chiqarish 
bo`yicha issiqlik energetikasidan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Bu soha 
jahonga 17% elektr quvvatini yetkazib beradi. Bu ko`rsatkich Fransiyada 
74%, Belgiyada 61% va Shvesiyada 45% ni tashkil etadi. Bu davlatlar 

---

251 
yadro quvvatidan elektroenergetikada foydalanish bo`yicha yetakchi 
o`rinni egallaydi. O`tgan asrning 60-80 yillarida atom energetikasi juda tez 
suratlar bilan rivojlandi. Ammo 1886 yilning 26 aprelida sodir bo`lgan 
jahonni larzaga soluvchi Chirnobil AES i avariyasidan keyin bu sohaning 
rivojlanish ma‘lum muddat orqaga ketdi. Bu davrda Shvesiya, Italiya, 
Braziliya va Meksika davlatlari atom elektrostansiyalari qurilishini 
butunlay to`xtatib qo`ydilar. Ammo yadro quvvatsiz energetika rivojini 
amalga oshirib bo`lmasligini hisobga olib, loyihalashtirilayotgan, 
qurilayotgan va foydalanilayotgan AES larda xavfsizlik choralari 
kuchaytirildi va elektrostansiyalarining qurib ishga tushirilishi ham 
tezlashtirildi. hozirgi kunda dunyoda 500 dan ortiq atom reaktorlari 
harakatda bo`lib, 100 ta reaktorning qurilishi davom etmoqda. 
Tabiiyki
, 
atom energetikasining tashqi muhitga salbiy ta‘siri ham bor. 
Buni quyidagilar bilan izohlash mumkin: 
-yadro reaksiyasi davomida reaktordagi yadro yonilg`isining atigi 0,5 – 
1,5% yonib ulguradi, qolgani esa radioaktiv chiqindi sifatida muhitga 
chiqariladi. 
-quvvati 1000 MVt bo`lgan reaktordan yilida 60 t. chiqindi chiqadi.
Bu chiqindilarning bir qismi qayta ishlab zararlantiriladi, ammo qolgani 
belgilangan tartibda ko`mishni talab qiladi. Ko`mish jarayoni esa ancha 
murakkab va serxarajat hisoblanadi
AES o`zining foydalanish muddatini o`tab bo`lgach, belgilangan tartibda 
tugatiladi. Uning tugatilishi serxarajat jarayon bo`lib, xarajatlar miqdori 
stansiya umumiy qiymatining 17-33 % ga teng
AES reaktorlarini sovutishda boshqa turdagi stansiyalarga ko`ra suv ko`p 
sarflanadi va ularning chiqqan yuqori haroratli suv gidrosferani termal 
ifloslashi mumkin. Masalan, 1 mln. KVt elektr quvvati ishlab chiqarishda 
IES lardan muhitga 1,5 km
3
 issiq suv chiqsa, AES lardan esa 3-3,5 
km
3
gacha issiq suv chiqadi. Bunday termal suvlar daryolarga 
tashlanganda suvning harorati ko`tarilishidan unda kislorod etishmasligi 
kelib chiqib, ko`pchilik gidrobiontlar uchun noqulay ekologik vaziyat 
vujudga keladi. Buning oldini olish maqsadida AES dan chiqqan issiq 
suvni sovutish uchun maxsus hovuzlar quriladi. Masalan 1000 MVt 
quvvatli elektr stansiyasi suvini sovutish uchun maydoni 800 – 900 ga 

---

252 
bo`lgan hovuz quriladi. Bunda, bir tomondan hovuz qurilishi uchun 
unumdor yer sarflansa, ikkinchi tomondan hovuzning mavjudligi atrof 
yerlarining meliorativ holatini yomonlashtiradi. 
Ammo, yuqorida keltirilgan kamchiliklaridan qat‘iy nazar, AES lar 
hozirgi zamon elektroenergetikasida ekologik tozaligi va iqtisodiy 
samaradorligi jihatidan yetakchi o`rinni egallaydi. Atom energetikasining 
kelajagi porloq ekanligini quyidagilarda ko`rish mumkin: 
-uning atrof muhitga salbiy ta‘siri boshqa turdagi stansiyalarga nisbatan 
juda ham kam;
-yadro yoqilg`isining zahiralari amalda bitmas-tuganmasdir.
Atom elektr stansiyalarida juda oz miqdordagi yoqilg`i evaziga katta 
miqdorda elektr quvvati olish mumkin. Masalan, issiqlik elektr 
stansiyalarida 1000t. ko`mirni yondirib olinadigan elektr quvvati atom 
stansiyalarida 0,5 kg. yadro yoqilg`isidan olinadi;
AES qurilishida energiya tashuvchilar (organik yoqilg`i va suv) 
zaxiralarining joylashish o`rinlariga e‘tibor bermay, stansiyani inson o`zi 
uchun qulay bo`lgan xohlagan yeriga qurishi mumkin. Chunki atom 
stansiyalari uchun katta miqdorda yoqilg`i va uni tashish uchun 
ko`p xarajat talab qilinmaydi;
AES lardan chiqadigan radioaktiv chiqindilar, odatda, belgilangan tartibda 
zararsizlantiriladi va standart belgilari bo`yicha ko`miladi. Stansiya 
bloklaridan atmosferaga biror xildagi zararli tashlama gaz chiqmaydi. AES 
larning xavfsiz ishlashi ustidan jiddiy nazorat o`rnatilgan. Shuning uchun 
ham bunday korxonada ishlovchilarda kasallanish darajasi IES lardagiga 
qaraganda, odatda, 5-7 marta kam bo`ladi. Shuning uchun ham AES lar 
haqli ravishda ekologik toza elektroenergiya manbai deb tan olingan.