E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

4.6. Energetikaning ekologik muommolari 
Energetika
 
- 
bu 
energotashuvchilar 
quvvatidan 
foydalanib 
enegoresurslarni ishlab chiqarish, ularni o`zgartirish, saqlash va ulardan 
foydalanish. Energoresurslarga
sanoatda, 
transportda 
va 
elektr 
stansiyalarida hosil qilinayotgan barcha energiya turlari kiradi. Elektr 
energiyasi ishlab chiqarish energetikaning salohiyatli qismi bo`lib, hozirgi 
kunda sanoat, transport, qishloq xo`jaligi va kundalik turmushimizni elektr 
quvvatisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Sivilizasiya yuqorilab borayotgan, 
sanoat va transport rivojlanayotgan, yer yuzida demografik o`sish davom 
etayotgan sharoitda elektr energiyasiga bo`lgan talab benihoya tez sur‘atlar 
bilan oshib borayapti. Masalan, agar aholi soni 40-50 yilda ikki martaga 
oshayotgan bo`lsa, elektr energiyasini ishlab chiqarish va iste‘mol 
qilishning ikki martaga oshishi uchun 12-15 yil kifoya. Bunday talabning 
kelajakda yanada oshib borishi shubhasiz. Bu esa o`z navbatida hozirgi 
zamonda asosiy energiya manbai hisoblangan toshko`mir, mazut, tabiiy 
gaz kabi organik yoqilg`ilarning sarfini yanada ko`paytirish, ularning 
zahiralarini kambag`allashtirish bilan birga ulardan muhitga chiqariladigan 
chiqindilar miqdorini oshiraboradi. Hozirgi paytda elektr quvvat ishlab 
chiqarish uchun foydalaniladigan asosiy energotashuvchi organic 

---

247 
yoqilg`ilar bo`lib, dunyo bo`yicha olinayotgan elektr energiyasining asosiy 
qismi (59%) shu yoqilg`ilarni issiqlik elektr stansiyalarida (IES) 
yondirishdan hosil qilinmoqda. Kamroq elektr quvvati (23%) suv oqimi 
hisobiga gidroelektrostansiyalarda (GES) va yadro zaryadi (17%) hisobiga 
atom elektr stansiyalarida (AES) olinmoqda. 
Yuqorida keltirilgan har uchchala energiya manbaining ham atrof 
muhitga u yoki bu darajada ta‘siri bor. Ayniqsa organik yoqilg`ining 
yondirilishi 
muhitni tajovuzkor omillar bilan jiddiy ifloslaydi. 
Ma‘lumotlarga ko`ra hozirgi kunda dunyoda olinayotgan jami 
energiyaning 90% organik yoqilg`ining yondirilishidan olinayotgan bo`lib, 
uning asosiy qismi elektr energiyasi olishga, qolgani esa sanoatga va 
transportning ichki yonish dvigatellarida hosil qilinayotgan boshqa turdagi 
energiya olinishiga sarflanadi. Bu maqsadlarda har yili 10 mlrd. tonnadan 
ortiq organik yoqilg`i yondirilmoqda. Undan muhitga 1 mlrd. tonnadan 
ortiq turli aralashma chiqindilar, shu jumladan sog`liqqa jiddiy xavf 
soluvchi kanserogen moddalar chiqarib tashlanmoqda. Keyingi yuz yil 
ichida yonishdan havoga 1,5 mln. tonnadan ortiq mishyak, 1 mln.t. 
kremniy, 900 ming t. kobalt, katta miqdordagi karbonat angidrid, is gazi, 
azot oksidlari, qurum va boshqa aerozollar chiqarildi. Faqatgina azot 
oksidlarining yillik chiqarilishi 20 mln. tonnaga etdi. SHu o`rinda tarixga 
bir nazar tashlaydigan bo`lsak, eramizning XIV asrida London shahri 
xonadonlarida ko`mirning yonishidan havoning ifloslanayotganligini 
ko`rgan Angliy quroli Eduard II ko`mir yoqishni qat‘iyan taqiqlagan va 
qoida buzarlarga o`lim jazosi belgilagan. 
Organik 
yoqilg`i 
mutaxassislik 
nuqtai-nazaridan 
qaraganda 
qimmatbaho kimyoviy xom ashyo hisoblanadi. Uning yondirilishi nafaqat 
ekologik vaziyatni yomonlashtiradi, balki shu bilan birga iqtisodiy zarar 
hamdir. Bu to`g`rida D.I. Mendeleev, organik yoqilg`ini yondirish-pulni 
yondirish demakdir, degan edi. Ammo, yuqorida aytilganidek, energiya 
tashuvchi asosiy vosita hozircha organik yoqilg`i bo`lib qolmoqda. Lekin 
bundan yoqilg`ining barchasi ham elektr energiyasi ishlab chiqarilishi 
uchun sarflanayapti degan fikr kelib chiqmaydi. Umumiy energobalansda 
elektr energiyasining hissasi turli mamlakatlarda turlicha. Masalan, AQSH 
ning umumiy energobalansida neft 44 % ni tashkil qilgani holda elektr 

---

248 
quvvatining faqat 13% neftni yoqishdan olinadi. Ko`mirdan foydalanishda 
esa buning aksi – umumiy energobalansda ko`mirning hissasi atigi 22 % 
bo`lgani holda, mamlakatda ishlab chiqiladigan elektr energiyasining 52 % 
ko`mirni yoqish bilan olinadi. Ko`mirdan elektr energiyasi ishlab chiqarish 
bo‘yicha yetakchi o`rinni Xitoy egallaydi (75 %). 
Organik yoqilg`ining yonishidan elektr energiyasi olish Rossiyada 
ham rivojlangan. Bu mamlakatda olinadigan elektr quvvatining 40 % 
tabiiy gazni yondirish hisobiga, 18 % ko`mirni va 10 % dan kamrog`i 
mazutni yoqishdan olinadi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning 
umumiy energobalansida neftning o`rni yuqori bo`lgani holda, uning 
aksariyat qismi sanoat va transportga sarflanadi. O`zbekistonda ishlab 
chiqiladigan jami 48 mlrd. Kvt. s elektr energiyasining 80 % ekologik toza 
yoqilg`i - tabiiy gazni yoqishdan olinadi.