E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
orasidagi
 
farq gematokrit kattalik bilan aniqlanadi va empirik formula orqali 
ifodalanishi mumkin. Masalan, Xatchek tenglamasi orqali 
ф
n
к


1


. Bundan 
tashqari qonning yopishqoqlik koeffisiyenti, uning tezligiga ham bog‟liq bo‟ladi. 
Ya‟ni, katta tomirlarda, kapillyardagiga qaraganda tezligi katta va yopishqoqlik 
koeffisiyenti kichikdir.
Organizmni kislorod bilan ta‟minlashda asosiy rolni eritrositlar o‟ynaydi. 
Eritrositda ko‟plab gemoglobin, ya‟ni kislorodni bog‟lab turuvchi organik 
modda mavjuddir.

---

99 
Eritrositdan ajratilgan qonda 3 ml kislorod erishi mumkin, to‟liq qonda esa 
bu 200ml. ga tengdir. Sut emizuvchilar uchun eritrositlar ikki tomonlama botiq 
diskka o‟xshaydi va u qalinligi 7,5nm. bo‟lgan membrana va gemoglobin bilan 
to‟yingan suyuqlikdan iboratdir.
Shakl tuzilishiga asosan, u shar shaklida bo‟lganidan o‟lchami 1,6 marta 
katta. U yuzasining kattaligi tufayli ko‟proq kislorod yutishga erishadi. Sut 
emizuvchilar eritrositlar diametri 5 mkm atrofida, lekin ularning soni juda ko‟p 
bo‟lgani uchun uning umumiy yuzi hayvon tanasi yuzidan ancha katta bo‟ladi. 
Umuman olganda, eritrositlar o‟lchami va shaklini aniqlash qiyin, chunki uning 
shakli kapillyarda harakat qilganida o‟zgaradi va uning o‟lchami yorug‟lik 
to‟lqin uzunligi 


mkm
5
,
0
~
o‟lchami kabi kichikdir. Mikroskopda qaraganda 
difraksiya tufayli shakli qiyshiq ko‟rinadi. Eritrositning o‟lchami 5 – 8 mkm 
bo‟lishiga qaramasdan diametri 3 mkm li kapillyarlarga kirishi mumkin. 
Natijada eritrosit sirti va tomir yuziga tekkan qismi yuzasi oshadi natijada gaz 
almashish ko‟payadi. Eritrositlar miqdorining qonda kamayishi anemiya 
kasalligiga olib keladi, chunki kislorod bilan ta‟minlash susayadi.
Agarda, qon vertikal kapillyarga joylashtirilsa, u holda og‟irlik kuchi 
ta‟sirida eritrositlarning qatlamlar bo‟yicha taqsimlanishi yuz beradi. 
Eritrositlarni shar shaklida deb eritrositlarning o‟tirish tezligini (SOE) Stoks 
formulasidan aniqlash mumkin.
2
9
2
R
g
c








(3.18)
Bunda 


eritrositlar zichligi, 

c

suyuqlik zichligi, 


eritrositlar tushish 
tezligi, 

g
erkin tushish tezlanishi, 

R
eritrosit radiusi. 
Bu formula bo‟yicha topilgan qiymatlar 3.2 - jadvaldagi natijalardan kichik 
qiymatlarni beradi, bunga sabab eritrositlar bir-biriga yopishishi natijasida 
effektiv radiusi oshadi va SOE o‟sadi. SOEga qon plazmasi yopishqoqligi ta‟sir 
qiladi. Masalan: shamollash jarayonida, homiladorlik va boshqa patologik 

---

100 
o‟zgarishlarda sog‟ plazmaning tarkibi o‟zgarishi tufayli o‟zgaradi. Shu sababli 
SOEni o‟lchash bilan tashxis qo‟yish mumkin.
Eritrositlar membranasi mustahkam bo‟lishiga qaramasdan, ma‟lum fizik-
kimyoviy ta‟sir bilan uni buzish mumkin. Eritrositlar xossalari mexanik, issiqlik 
va boshqa ta‟sirlar tufayli buziladi. Bundan esa patologik o‟zgarishlarni tashxis 
qilishda foydalaniladi.
Ul`tratovush gemoliz usuli bilan o‟tkazilgan tajribalar sog‟ va kasal 
hayvonlar eritrosit membranalari chidamliligi turlicha ekani aniqlanadi. 
Masalan: jigar serrozida eritrositlar toksik moddalar tomonidan qisman buziladi, 
bu esa jigar faoliyatini yomonlashtiradi. Shu bilan butun eritrositlar massasining 
xususiyati pasayadi. Masalan, shamollash (pnevmoniyada), mastit, endometritlar 
eritrositlar halokatini tezlashtiradi. Bu esa qonda yangi to‟qimalarning paydo 
bo‟lishi kamayishiga olib keladi. Membrananing mustaxkamlik o‟lchovi bo‟lib 
to‟qimalar buzilishi tezligiga teskari bo‟lgan kattalik olinadi. Eritrositlar 
mustahkamligi ustida olib borilgan natijalar shuni ko‟rsatdiki, juni olingan 
qo‟ylar eritrositlari, junli qo‟ylardagidan kuchsiz bo‟lar ekan yoki tog‟dagi 
echkilarning eritrositlari yaylovdagi echkilarnikidan mustahkam bo‟lar ekan. 
Erkaklarda eritrositlar ayollarnikidan 1,2 marta mustahkam ekan. Ul`tratovush 
defektoskopiya usuli yordamida ko‟plab kasalliklarga tashxis qo‟yish mumkin. 
Bu usul yordamida nafaqat eritrositlar, balki qonga tegishli boshqa elementlar va 
spermatazoidlar ham o‟rganilishi mumkin.