E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

S
T

. Suyuq azot 
bilan muzlatilgan eritmalarda va qattiq jismlar uchun xona haroratida 
0
1
S
T

o‟tishda fosforessensiya kvanti nurlanishi mumkin.
S
2 
S
1
S
0
9.6-rasm. 
Biomolekulalarda elektron o’tishlar: 
0
S
 - asosiy (uyg’otilmagan) 
holat, 
2
1
S
S
 va 
2
1
T
T
 - uyg’otilgan mos holda singlet va triplet holatlar, 
1
0
S
S

 va 
2
0
S
S

 o’tishlar energiya yutilishi; OK-ichki konversiya (elektron spinlari 
o’zgarmasdan o’tishi); 

ИK
interkombinatsion konversiya (elektron spini 
o’zgarishi bilan bo’ladigan o’tish), S
1
-S
0
 o’tish flyuoressensiya, T
1
-S
0
o’tish 
fosforessensiya. 
 
T
2
T
1
OK
OK
IK
Fl
u
o
re
sts
e
n
si
ya
Fo
sfo
re
se
n
ts
iya

---

352 
Biologik moddalarning yutilish va fluoressensiya spektrlarini o‟rganish 
orqali ularning tuzilishi, konformasion o‟zgarishlari va boshqa xossalari haqida 
ma‟lumot olish mumkin. 
Biologik obyekt yoki eritma optik zichligi 
D
ning yutilayotgan yorug‟lik 
to‟lqin uzunligiga bog‟liqligi uning yutilish spektri deb ataladi. Ushbu spektrni 
konsentrasiya va kyuveta uzunligining birligiga nisbatan olinsa, yutilish spektri 
deb yutilish molyar koeffisiyenti 

ning to‟lqin uzunligi 

ga bog‟lanishiga 
aytiladi.
Biologik muhim moddalar yutilish spektri (9.7-rasm) bitta yoki bir necha 
maksimumi bor egri chiziqlardan iborat. Atomlar va sodda molekulalarning gaz 
holatida yutilish spektri chiziqli bo‟ladi.
Oqsillarda uchraydigan aminokislotalardan uchtasi yaqin ul`trabinafsha 
sohada yutilish va fluoressensiya spektrlariga ega: triptofan, tirozin va 
fenilalanin. Ulardan triptofan uyg‟ongan holatdagi reaksiyalarga va oqsildagi 
molekulyar dinamikasiga nisbatan eng katta qiziqish o‟yg‟otadi (9.8-rasm). 
Buning bir necha sababi bor:
-
triptofan fluoressensiya spektrlari muhit xossalariga kuchli bog‟liq; 
-
triptofan turli fotofizik va fotokimyoviy reaksiyalarda ishtirok etadi; 
-
triptofan fosforessensiya spektri strukturaliligi; 
9.8-rasm. 
Аromatik aminokislotalarning 
xona haroratida pH 7,0 suvdagi 
lyuminessentsiya spektrlari: 1-fenila-
laninн, 2-tirozin, 3-triptofan, I-
intensivlik 


 to`lqin uzunligi
9.7-rasm. 
Оqsil (1) va nuklein 
kislotalar (2) yutilish spektri. λ- 
to`lqin uzunligi, D-optik zichlik.

---

353 
-
triptofanning oqsillar fluoressensiya spektrlaridagi ulushi yuqori bo‟lgani. 
Biologiya va tibbiyotda oqsillarni o‟rganishda ular tarkibiga kiruvchi 
aminokislotalar spektrini o‟rganishdan tashqari molekulyar nishonlar va 
zondlardan keng foydalanilmoqda. Spektral nishonlar va zondlarni oqsillar yoki 
nukleotidlar bilan bog‟lash orqali ularning xossalari, tuzilishi normal va 
patologik holatlarini o‟rganish imkoni paydo bo‟ladi. “Fluoressent zond”lar 
biomolekulalar bilan kimyoviy bog‟lanmaydigan ,“Nishon”lar biomolekulalar 
bilan kovalent bog‟lanadigan aromatik molekulalardir. Fluoressent zondlarga 
naftalin sulfanatlar, stiril, sianin bo`yoqlar, nishonlargan rodamin, flyuoressein 
kabi sintetik bo`yoqlar misol bo‟la oladi. 
Demak, lyuminessensiya turli uzunlikdagi elektromagnit to‟lqinlar 
energiyasini ko‟rinadigan yorug‟lik energiyasiga aylantiradigan kvant generatori 
ekan. Yutilayotgan (E
0
) energiyaning lyuminessensiya energiyasi (E)ga 
aylantirish darajasiga lyuminessensiyaning energetik chiqishi deyiladi.
0