E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

10-ko’ruv nervi, 11-to’r parda, 12-ko’k dog’, 13-sariq dog’ 

---

328 
Ko‟zning asosiy vazifasi ko‟zga tushgan yorug‟lik energiyasini 
(fotoreseptor to‟qimalar yordamida) elektr energiyasiga aylantirib ko‟rish 
nervlari yordamida markaziy miyaga yetkazishdir. Fotoreseptor to‟qimalar 
sezgirligi juda kuchli. Odam ko‟zi tirik organizmlarda eng mukammal tizimdir. 
Chuvalchanglarda ko‟rish faqat yorug‟ va qorong‟ulikni farqlashdan iborat 
bo‟lib, ularda fokuslovchi qism yo‟q. Malyuskalarda chuqurcha mavjud bo‟lib, u 
yorug‟likning tushish yo‟nalishini aniqlay oladi. Chayonlarda esa ancha 
rivojlangan bo‟lib, fokuslovchi linzasi ham bor. Tayoqchalar har xil hayvonlarda 
turlichadir. Masalan, chumolida 100 ta bo‟lsa, ninachida 28 mingta, lekin ularda 
ajrata olish qobiliyati kichik. Sochish burchagi 1-8
o
atrofida. Tayoqchalar 
ko‟zning hamma sirtida bir tekisda joylashgan bo‟lib, asosan oq-qora reseptor 
rolini o‟ynaydi. Kolbachalari esa markazda to‟plangan bo‟lib, asosan rang uchun 
javobgardir. Tayoqchalar sezgirligi kolbachalarnikidan katta. Masalan, 
tayoqchalar 10
-6
lk da ko‟rish imkonini beradi. Kolbachalar esa 10
-2
lk da rangni 
ajrata oladi. Yorug‟likni sezish ham Veber-Fexner qonuniga bo‟ysunadi. Ko‟zga 
kesimi 4 mm
2
bo‟lgan ko‟rish nervi keladi, u esa million nerv tolalariga 
bo‟linadi. Odam ko‟zida 10 ta qatlam bo‟lib, fotoreseptor to‟qima eng oxirgisi 
hisoblanadi. Fotoreseptor yorug‟lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi 
va uning kuchaytirish koeffisiyenti 10
5
– 10
6
ga tengdir. U hatto 3-4 foton tushsa 
ham ishlaydigan qurilmadir. Kishi ko‟zining to‟r qatlamida 130 million 
tayoqcha va 7 million kolbachalar joylashgan. Yorug‟likning asosiy sinishi 
muguz pardaning tashqi chegarasida yuz beradi. Uning optik kuchi 40 dioptriya, 
gavharniki 20 dioptriya. Ko‟z turli uzoqlikdagi jismlarni bir xil ravshanlikda 
ko‟rishi kerak. Buning uchun ko‟z gavhari egriligi o‟zgaradi. Bunga 
«keskinlikka to‟g‟rilanish» - akkomodasiya deyiladi, jism cheksizlikda bo‟lsa, 
uning optik kuchi nolgacha kamayadi. Jism yaqinlashsa, gavhar radiusi 
kattalashadi. 25 sm oraliq zo‟riqishsiz eng yaxshi ko‟rish masofasi hisoblanadi. 
Buyum o‟lchami B, undan ko‟zgacha masofa L va ko‟rish burchagi 

orasida 
quyidagi munosabat o‟rinli: 

---

329 
B = L

yoki 
L
B


(8.46) 
Bu ko‟zning ajrata olish qobiliyati taxminan 1
/
ga teng. Bu esa eng yaxshi 
ko‟rish masofasi uchun ikki nuqta orasidagi masofa 70 mkm ga teng bo‟lishini 
ko‟rsatadi. 
Bu holda to‟r pardada 5 mkm tasvir hosil bo‟ladi. Yaqindan ko‟rishda 
akkomodasiya yo‟qoladi va tasvir parda oldida bo‟ladi. Uzoqdan ko‟rishda esa 
fokus pardadan orqada bo‟ladi. Yaqindan ko‟ruvchi ko‟zni tuzatish uchun 
sochuvchi (manfiy), uzoqni kuruvchi ko‟zni tuzatish uchun yig‟uvchi (musbat) 
linzalar ishlatiladi. 
Tayoqchaning tuzilishi 8.24-rasmda ko‟rsatilgan. Uning xarakterli tashkil 
etuvchisi tashqi segmentlardir (TS). Odamda uning qalinligi 2 mkm, uzunligi 
20-30 mkm, tayoqchaning umumiy uzunligi 50-60 mkm. TS ning butun 
sitoplazmasi disklar deb ataluvchi maxsus organoidlar bilan to‟lgan. Har bir 
tayoqchaning TS da 700 tadan 1000 tagacha disk mavjud, ular bir-biri ustiga 
joylashtirilgan tashqi segment disk membranalari bilan to‟ldirilgan. Bu 
membranalarda yorug‟likning birlamchi sezish jarayoni boshlanadi. Shuning 
uchun disk membranalari fotoreseptor membranalar deb atashadi.
Barcha biomembranalar singari ular lipidlar va oqsillardan tashkil topgan, 
biroq disk membranalari uchun farq qildiruvchi ikkita muhim jihati mavjud:
Birinchidan, uning asosiy oqsil tashkil etuvchisi bo‟lib ko‟rish pigmenti-
rodopsin xromoglikoproteidi hisoblanadi (uning konsentrasiyasi fotoreseptor 
membranada umumiy oqsilning 90%ini tashkil etadi).
Ikkinchidan, disk membranasining fosfolipidlari tarkibidagi yog‟ kislotalar 
40% polito‟yinmagan yog‟ kislotalari tashkil etadi. Shuning uchun fotoreseptor 
membrananing qovushqoqligi kichik bo‟lib (~30 mPa·s), harakatchanligi katta 
bo‟ladi.
Fotoreseptor membrana sirtining 75%ini lipidlar, 25%ini oqsillar (asosan, 
rodopsin) tashkil etadi. Har bir tayoqchada 10
9
tadan ortiq ko‟rish pigmenti 
molekulasi mavjud. 

---

330 
Rodopsin – molekulyar massasi 39 kDa bo‟lib, asosan A vitamin aldegidi 
(retinol) va opsin deb ataluvchi lipoproteindan tashkil topgan. Rodopsin 
fotoreseptor membranada yettita 

-spiralli ustunlar tariqasida joylashgan. 
Shunga o‟xshagan strukturaga galofill bakteriyalardagi plazmolemeda 
bakteriorodopsinlar egadir. Lipid qo‟shqatlami ichida retinal joylashgan bo‟lib, 
opsin molekulasidagi lizin qoldig‟i bilan kovalent bog‟langan. Retinal barcha 
hayvonlar ko‟rish pigmentlarining xromofor (yorug‟likka sezgir) guruhidir, 
ammo ularning oqsil komponentlarida farq bor. Turli hayvonlar opsinlarining 
xususiyatlariga qarab, ular ko‟rish pigmentlari yutilish spektrining maksimumi 
330