E. D. Imamnazarov qurilishda axborot texnologiyalari

8-Mavzu: Ma’lumotlar bazasi. 
 
Reja: 
 
1.
 
Ma’lumotlar bazasi turlari va axborot tizimlarini qurilishdagi roli. 
2.
 
Ma’lumotlar bazasi (MB),  ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT). 
 
Tayanch  so’zlar: 
Ma’lumotlar  bazasi, relyasion  bazalar,  ierarxik  model,  axborotni  izlash, 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. 
 
Ma'lumotlar  bazasi  dеb,  jadval  ko’rinishida  tashkil  etilgan  katta  xajmdagi  ma'lumotlar 
bazalariga  aytiladi.  Ma'lumotlar  bazalarini  boshqarish  tizimlarining  asosiy  funksiyalari 
quyidagilardir:  
Ma'lumotlar bazasining bo’sh (to’ldirilmagan) tuzilishi (struktura)ni yaratish; 
Ma'lumotlar bazasini to’ldirish yoki boshqa MBining jadvalidan jo’natish (import) vositalari 
bilan ta'minlash; 
Ma'lumotlarga  murojaat  imkoniyati,  va  shu  bilan  birga  qidiruv  va  filtrlash  vositalari  bilan 
ta'minlash. 
MB  ning  ko’p  tizimlari,  qo’shimcha  ravishda  ma'lumotlarga  ishlov  bеrish  va  ularni  oddiy 
taxlil  qilish  imkoniga  ega.  Natijada,  MB  ining  mavjud  jadvallari  asosida  yangilarini  yaratish 
mumkin.  Tarmoq tеxnologiyalarining jad'al  suratda rivojlanishi, ma'lumotlar bazalarini boshqarish 
tizimlariga, umumjahon kompyutеr tarmoqlari sеrvеrlarida joylashgan taqsimlangan va masofadagi 
rеsurslar bilan ishlash imkoniyati talabi ho’yiladi.  
 Komputerdagi ma’lumotlar ma’lumotlar bazada saqlanadi, ular maxsus dasturlar ma’lumotlar 
bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) yordamida boshqariladi. 
 Ma’lumotlar  bazani  tashkil  etuvchi  elementlar  turli  ko’rinishda  bo’lishi  mumkin.  Eng  ko’p 
tarqalgan  va  amaliyotda  qo’llaniladigan  ma’lumotlar  matnli  fayllar  xisoblanadi.  Chunki  matinli 
fayllar orqali turli axborotlar ifodalash va komputer xotirasida saqlash mumkin. 
 Komputer  asosidagi  ATning  ko’rinishlaridan  biri  ma’lumotlar  baza  (bazasi)  xisoblanadi. 
Oddiy  fayllardan  farqli  ravishda  ma’lumotlar  baza  (MB)  komputer  xotirasida  joylashgan 
axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.  
 Ma’lumotlar  baza  (MB)  deb,  komputerning  uzoq  muddatli  xotirasida  saqlanayotgan 
axborotlar  va  ular  ustida  aniq  bir  ishlash  usullariga  imkon  beradigan  ma’lumotlar  yig’indisiga 
aytiladi.  
 Ma’lumotlar  bazada  turli  ma’lumotlar  saqlanishi  mumkin.  Masalan,  poyezd,  samolyot, 
avtobuslarning  xarakatlanish  jadvali,  do’kon  yoki  bazadagi  maxsulotlarning  mavjudligi  xaqidagi 
ma’lumotlar, talaba, o’qituvchi va xodimlar xaqidagi ma’lumotlar, kitoblar xaqidagi ma’lumotlar va 
boshqa ma’lumotlar ma’lumotlar bazaga misol bo’la oladi. 
 
 Ma’lumotlar  bazani  yaratish  va  uni  ishlatish  uchun  shaxsiy  komputerdan  foydalanish  shart 
emas.  Masalan,  tabibning  qabulxonasidagi  bemorlar  kartotekasini  MO  deb  xisoblash  mumkin. 
(Kartotekalar kog’ozdan yoki kartonlardan foydalanib bajarilgan bo’lishi mumkin). 
 Ma’lumotlar  bazalarining  eng  sodda  va  keng  tarqalgan  shakli  jadval  ko’rinishidir. 
Ma’lumotlar bazaning (MO) bunday ko’rinishi relyatsion tizim deb ataladi.  
 Relyasion  bazalar  aniq  sondagi  ustunlarga  ega  bo’lib,  ularning  xammasi  nomlarga  ega 
bo’ladi.  Masalan,  guruhdagi  o’quvchilar  xaqidagi  ba’zi  ma’lumotlarni  qo’yidagicha  tasvirlash 
mumkin. 
 
 
 
 

---

 
 
77 
 
Familiyasi, ismi 
Bo’yi (sm) 
Og’irl.(kg) 
Ko’z rangi 
A.
 
Saidova Shaxlo 
168 
74 
Ko’k 
  
 Kompyuterda  aksariyat  xollarda  matnli  fayllar  (tajribasi  olib  borgan  sari  u  matnli  fayllar 
o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Turli xat, 
referat,  she’r  va  x.k)  ni  yaratishda  foydalaniladi  foydalanuvchining  tajribasi  olib  borgan  sari  u 
matinli  fayllar  o’rnida  turli  shakildagi  va  berilgan  vazifalarni  bajaruvchi  fayllardan  foydalana 
boshlaydi.  Masalan,  matn  fayl  ichida  turli  xil  sonli  belgili  ma’lumotlarni  kiritish  orqali  jadvali, 
kartotekali  varakalari  ,tel.nomerlari  va  b.  ma’lumotlarini  jamlovchi  baza  sifatida  foydalanish 
mumkin. Bunday bazalar axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining o’zi belgilaydi. 
 Matnli  fayllarda  axborotni  joylashtirishning  bir  variantini  aniq  misol  tariqasida  ko’rib 
chiqaylik. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan va fundamental fanlar (fizika , matematika , biologiya 
kimyo  va  x.  k.)  soxasida  faoliyat  ko’rsatayotgan  yirik  mutaxasislarning  “Fanlar  ekspertlari  baza“ 
deb  nomlanadigan  kartatekasini  (matnli  fayllarda)  yaratish  mumkin.  Bunday  kartatekadan 
foydalanish ancha qulay. 
 Xar bir olim (baza atamasida - ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus anketani to’ldiradi. Xar 
bir  bandga  shartli  ravishda  ikkilik  kodi  beriladi.  Masalan  NA-ekspertining  famiyasi,  ismi,  sharifi, 
DA-uy  manzili,  ED  -ma’lumoti,  FT  -  chet  elga  xizmat  safariga  borganligi  va  boshqa  kodlashga 
ma’lum ma’lumotlarni bildirsin. 
 Operator xar bir anketani matnli faylga kiritadi .  
Masalan:  
 NA-Soxibov Anvar Tuychievich 
 DA- 700019, Toshkent shaxar G’.Gulom kuchasi 34 uy 
 ED-oliy  
 FT -1998 yilda Angliyaga borgan.  
 Eng asosiysi shundaki Ma’lumotlar bazani yaratishdan maqsad xosil qilingan ma’lumotlardan 
foydalanish  qulayligidir.  Birinchidan,  turli  alomatlariga  ko’ra  axborotlarni  tartiblash,  2-chidan, 
ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa ma’lumotlarni ma’lumotlarni bunday 
tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi. 
 Axborotlar  tizimi  vositasida  qayta  ishlash  uchun  jadval  ko’rinishdagi  ma’lumotlar  qulay 
xisoblanadi. Komputerning dasturiy ta’minotiga kiradigan dasturlar xotiradagi jadvallarni “tanitdi”. 
Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan kengaytmasi dbf (Data Base File) 
bo’lgan fayllardir. 
 Ma’lumotlar  bazadan  foydalanish  uchun  maxsus  dasturlar  yaratiladi  va  bunday  dasturlar 
ma’lumotlar bazani boshqarish tizimi deb ataladi (MBBT).  
 Ma’lumotlar bazada axborotlar asosan matn va raqam ko’rinishida saqlanadi. 
 Ma’lumotlar  bazani  boshqarish  tizimi  vazifasiga  ma’lumotlar  bazani  boshqarishning 
qo’yidagi xususiyatlari kirishi mumkin: 
 - ma’lumotlar bazaga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot turidan kat’i nazar 
unga qulay ko’rinishda javob berish; 
 -  ma’lumotlarni  modifikasiyalash:  berilgan  axborotni  foydalanuvchi  talabiga  mos  holda 
o’zgartirish; 
 -  ishonchlik  darajasi:  qurilmalar  tasodifan  to’xtatilganda  ma’lumotlar  bazaning  qayta 
tiklanish qobiliyati; 
 -  ma’lumotlarni  ximoyalash:  ma’lumotlar  bazadan  ruxsatsiz  (sanksiyasiz)  foydalanishning 
cheklanganligi; 
 - ma’lumotlar bazadan tarmoqda foydalanish: ma’lumotlardan bir vaqtda bir necha kishining 
(bir-biriga xalaqit bermasdan) foydalanish. 

---

 
 
78 
 
 Komputerda  qayta  ishlanadigan  ma’lumotlar  o’z  kundalik  turmushida  ishlatiladigan  barcha 
axborotlarni  oladi.  Turli  kasb  egalari  o’zlariga  kerakli  bo’lgan  ma’lumotlar  bilan  ish  yuritadi. 
Bunday  ma’lumotlarning  eng  asosiylari  sonli  (raqamli)  va  belgili  (matnli)  axborotlar  xisoblanadi. 
Odatda, xar qanday axborot tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumot shakli etarlidir, chunki 
foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan iborat bo’ladi. 
 Ma’lumotlarning turlari:  Belgili  ma’lumot,  sonli ma’lumot,  mantiqiy ma’lumotlar (Masalan, 
“lampa yoniq” (TRUE) yoki “lampa uchirilgan” (FALCE). 
 Ma’lumotlarni  uch  xil  kurinishda  ifodalash  mumkin:  ierarxik  (shajaraviy),  tarmokli  va 
relyasion (jadvalli). 
 Ierarxik  tizim  jadvallardan  tashkil  topgan  bo’lib,  unda  axborotni  izlash  jarayoni  oldindan 
berilgan tartibda “ko’rib” chiqiladi. 
 Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik modeli deyiladi. 
 
 
 
 
 
 
3.Discovering Computers 2016. Tools, Apps, Devices,and the Impact of Texnology. 541 pg. 
 
Ma’lumotlarning ierarxik modeliga xos xolda yaratilgan ma’lumotlar bazaga ma’lumotlarning 
ierarxik baza deyiladi. 
  
 
Qo’yidagi misol orqali ierarxik tizimni ifodalash mumkin: 

---

 
 
79 
 
 
Qator № 
Maxsulot kategoriyasi 
1 
Analgetiklar 
2 
Antibiotiklar 
3 
Yutalga karshi dori-vositalar 
4 
Vitamin prepaparatlari 
 
Analge- Sitramon Antibio- Benzilpe- Yutalga Bromgeksin Vitamin V1  
tiklar Aspirin tiklar ntsilin karshi Doktor don prepa- V6 
Analgin Gentami- dori- Tusupreks ratlari S 
 sin vositalar