Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Силлиқ мускулнинг қисқариши. Якка таъсирот кучи катта бўлганда силлиқ мускул қисқариши мумкин. Бу мускуляинг якка қисқариш яширин даври скелет мускулиникига қараганда каттароқ, масалан, қуённинг ичак мускулларида 0,25—1 секундгача етади. Мускулнинг қисқариш даври узоқроқ (152-расм): қуён меъдасида 5 секундга, бақа меъдасида эса 1 минутга етади ва ундан ҳам ошади. Силлиқ мускул қисқаргандан кейин айниқса секин бўшашади. Силлиқ мускулларда қисқариш тўлқини ҳам жуда секин тарқалиб, секундига атиги 3 см га яқин йўл босади. Бироқ, силлиқ мускуллар секин қисқаргани билан кучи катта. Масалан, қушлар меъдасининг мускуллари кўндаланг кесимининг 1 см² га 1 кг ҳисобида юк кўтара олади.
Силлиқ мускул тонуси. Силлиқ мускул секин қисқарганидан, ҳатто ритмик таъсиротларда ҳам (бақа меъдасини минутига 10—12 марта таъсирлаш кифоя) узоқ ва турғун қисқариш ҳолатига осонгина ўтади, бу ҳолат скелет мускулларининг тетанусига ўхшайди. Бироқ, силлик мускул ана шундай турғун қисқариш ҳолатида тургани билан энергияни жуда кам сарф қилади ва шу билан кўндаланг тарғил мускул тетанусидня фарқ қилади.
Силлиқ мускулларнияг скелет мускулларига нисбатан кўп марта секинроқ қисқариши ва бўшашишининг сабаблари ҳали батафсил аниқлангани йўқ. Маълумки, скелет мускулларининг миофибриллалари каби, силлиқ мускул миофибриллалари ҳам миозин билан актиндан иборат. Бироқ, силлиқ мускуллар кўндаланг тарғил эмас, уларда Z мембрана йўқ ва саркоплазма анча кўп бўлади. Силлиқ мускул толаларининг шу структура хусусиятлари уларнинг секин қисқаришига сабаб бўлса керак. Силлиқ мускулларда моддалар алмашинувининг бир қадар паст даражада эканлиги ҳам, афтидан, шундан келиб чиқади.
Силлиқ мускуллар автоматияси. Силлиқ мускулларнинг скелет мускулларидан фарқ қиладиган характерли хусусияти шуки, спонтан, автоматик фаолиятга қодир бўлади. Меъда, ичак, ўт пуфаги, сийдик йўллари ва бошқа бир қанча органларнинг силлиқ мускулларини текширганда уларнинг спонтан қисқаришини кузатса бўлади.
Силлиқ мускуллар автоматияси миоген йўл билан келиб чиққан.
Бу автоматия мускул толаларининг ўзига хос бўлиб, уни силлиқ мускулли органлар деворидаги нерв элементлари идора этади. Ичак деворининг нерв чигалларидан синчиклаб халос қилинган мускул бўлаклари устидаги тажрибалар автоматиянинг миоген йўл билан келиб чиққанини исбот этади. Қислород билан бойитиладиган илиқ Рингер—Локк эритмасига шундай мускул бўлаклари солинганда улар автоматик равишда қисқара олади. Уша мускул бўлакларида нерв ҳужайраларининг йўқлиги кейинги гистологик текширишда аниқланди.
Силлиқ мускул толаларида мембрана потенциалининг қуйидаги спонтан тебранишлари тафовут қилинади: 1) деполяризациянинг суст тўлқинлари — цикл узунлиги бир неча минут ва амплитудаси 20 мв чамаси; 2) ҳаракат потенциаллари юзага келишидан олдин потенциалнинг кичик тез-тез тебранишлари; 3) ҳаракат потенциаллари.
Силлиқ мускул барча ташқи таъсирларга спонтан ритмикасининг частотасини ўзгартириш билан жавоб қайтаради, шунинг оқибатида мускул қисқариб ва бўшашиб туради. Ичак силлиқ мускулларига таъсир этиш эффекти стимуляция частотаси билан спонтан ритмиканинг ўз частотаси ўртасидаги нисбатга боғлиқ: паст тонусда — сийрак спонтан ҳаракат потенциалларида — мускулга таъсир этиш тонусини кучайтиради; баланд тонусда эса таъсиротга жавобан мускул бўшашади, чунки импульснинг ҳаддан ташқари тез-тез келиши шунга сабаб бўладики, навбатдаги ҳар бир импульс аввалги импульсдан кейинги рефрактер фазага тўғри келади.