E a. Taxminan 570-500 y

MUSO AL-XORAZMIY(783-850)

Buyuk matematik, astronom va geograf Mudammad al-Xorazmiy VIII asrnint oxiri va IX asrnint birinchi yarmida yashab ijod etdi. Bu~davrda Markaziy Osiyo arab xalifaligi tarkibiga kirar edi.Rivojlanib kelayotgan mavjud tuzum takrzo kilgan ijtimoiy-iktisodiy talablar bu davrdagi tarakdiyot jarayonining asosiy omillaridan biri buldi. Kurilysh, savdo-sotik, dunarmandchilik, dexdonchilik va boshk.a soxalarni yanada tarakdiy ettirish uchun as­tronomiya, geodeziya,, geometriya kabi fanlarni rivojlantirish za-ruriyati tugildi. Usha davrning ilgor olimlari bu fanlarning amaliy adamiyati dakida anik. tasavvurga ega bulib, Mudammad al-Xorazmiy esa shu olimlarning peshk.adami va yulboshchyasi edi.Xorazmiy dunyo faniga royat kagga dissa kushdi. U algebra fani-ning asoschisi buldi. "Algebra" suzining uzi esa uning "Al-kitob al-muxtasar fi disob al-jabr va al-muk;obala" nomli risolasidan olingan. Uning arifmetika risolasi dind rakamlariga asoslan-gan bulib, dozirgi kunda biz foydalanadigan unlik pozisiey disob-sistemasi va shu sistemadagi amallarnint Ovrupoda tarkali-shiga sabab buldi. Olimning "al-Xorazmiy" nomi esa "algoritm" shaklida fanda abadiy urnashib soldi. Uning geografiyaga doyr asari esa arab tilida unlab geografik asarlarning yaratilishiga zamin yaratdi. Xorazmiyning "Zij"i Ovrupoda dam, SHark. mamla-katlarida dam astronomiyaning rivojlanish yulini kursatib ber-di. Lekin afsuski, fanning bir necha tarmoklariga asos solgan, "uz davrining ent buyuk matematigi va agar barcha shart-sharoitlar nazarga olinsa, damma davrlarning dam eng buyuklaridan biri" (J. Sarton) bulgan bunday siymoning dayoti dakdda ma’lumotlar deyarli saklanmagan.Xorazmiy Xorazm ulkasida turilib, usdi. Adabiyotlarda 783 yil uning turilgan yili deb kdbul etilgan. U dastlabki ma’lumot va turli sodadagi bilimlarni asosan uz yurtida, Markaziy Osiyo sha-darlarida kupgina ustozlardan olgan, deb bilmok. mumkin.Manbalarda Xorazmiyning ismiga yana al-Majusiy va al-Kug-rubbuliy degan atamalar dam k^shib aytiladi. Bularning birinchi-si olim Xorazmning asli madalliy adolisidan, ya’ni otashparast-lar (arabcha — "majus" — otapsharast degani) oilasidan, balki shu otashparastlik dinining kodinlari oilasvdan kelib chikdanligi-ni, shu bilan birga olimning uzi yoki otasi majusiy bulib, ular islomni keyin kdbul kilganligini kursatadi. Xorazmda majusiy-lar islomdan keyin dam uzok, muddat uz diniy urf-odatlarini sak.-lab kelgan. Bu dakda Beruniy uzining "Osori bokdya" asarida gu-vodlik beradi. Keltirilgan ismlarning ikkinchisi, Xorazmiy mu^safidlik yillarini Bardod yakdnida Dajla buivdagi al-Kut-rubbul dadasida utkazganligini kursatadi. Odatda arablar biror kishining xarakterli xususiyatlari, dunarlari, sevimli odatlari yoki yashash joylariga karab, unga bir necha xil ism — "nisbalar" beradilaXorazmiyning al-Kutrubbuliy ismi dam shu tarщa paydo bulgan.Xorazm juda kddimgi madaniyatta ega bulib, uning kishlok. xuja-ligi sugorma dexdonchilikka asoslanar, bu uz navbatida, astrono­miya va xronologiyaning rivojlangan disoblash usullarining mav­jud bulishini tak.ozo etar edi. Xakikdtan dam, kddimgi Xorazmda astronomiya juda rivojlangan, xorazmliklar osmon "sirlari"ni arablarga kdraganda ancha yaxshi bilganlar. Arxeologik k.azishmalar Xorazmda kadivda islomdan bir necha asr avval dam rasadxonalar bulganligi va u erda mugtasil astronomik kuzatishlar olib boril-ganligidan guvoxlik beradi. Xorazmiyning bizgacha etib kelgan asarlarini tadlil kllish shuni kursatadiki, u yunon, dind va eron astronomiyasi va matematikasini yaxdsh bilgan.Ma’lumki, al-Ma’mun 809 yildan Marvda dastlab xalifa Xo-run ar-Rashidning noibi, sung 813 yildan boshlab xalifa buladi va 819 yili Bardodga kuchadi. Al-Ma’mun Marvda bulganida Xoraz-

miyni, muvarounnaxrlik va xurosonlik boshkd olimlarni uz sa-royiga jalb kylgan.Xalifa al-Ma’mun davrida Bardodda Markaziy Osiyo va Xuro-sondan kelgan bir gurud yirik olimlar ijod etgan. Ular orasida

Xorazmiy bilan bir katorda Marvdan YAde ibn Abu Mansur, al-Farroniy, Xabash al-Marvaziy, Xolid ibn Abdumalik al-Marvar-rudiy, Forobdan Abul Abbos al-Javdariy va boshka olimlar bor edi.