E. A. Klimov insandı miynet sub'ekti retinde aytib kásiplik jónelgen davrlashtirishni tómendegishe tiykarlab bergen

Insan hám kásip
Annotatsiya : Oqıwshılarda mektep dáwirinen baslap kásibi jóneltiriw, háwesker tarawlar boyınsha kásip tańlaw motivların qáliplestiriw. Psixologiyalıq faktorlarǵa tayanǵan halda olarda háreketke úndewshi kúshnı rawajlandırıw.

Gilt sózler: qızıǵıwshılıq, beyimlik, iskerlik, Kudryavtsev, Klimov, optatsiya, adept, adaptant, internal, motiv, tańlaw.

Insannıń kásiplik qáliplesiwi hám qánige retinde kámalǵa jetiwin onıń turmıs jolınan ayır halda oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Psixologiyalıq ádebiyatlarda aytıp ótilgeni sıyaqlı, kisiniń kásiplik qáliplesiwi pútkil turmısı dawamında keshetuǵın process bolıp onıń jasına hám de shaxsınıń rawajlanıwına uyqas halda baradı. Kásiplik iskerlik salasındaǵı tabıs hám mataxassisining uqıp dárejesine erisiw páti onıń kásip tańlaw motivları menen óz-ara baylanıslı bolıp tabıladı.

Kásip tańlaw insan ushın zárúrli máselelerden biri bolıp tabıladı. Tańlaw sheńberi qanshellilik keń bolsa, ol sonshalıq psixologiyalıq tárepten quramalılasıp baradı. Shaxstıń sub'ektiv uqıpları hám ol yamasa bul iskerlikke qábiletliligi bir pútinlikti quraydı. Qızıǵıwshılıq hám beyimlik iskerlik processinde qáliplesedi hám ózgerip baradı. Kásip tańlaw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde turǵan insan shaxsınıń usı tarawdaǵı qanshellilik uyqas ekenligi tek ǵana bul iskerlik processindegine anıqlanadı.

Psixolgiya páninde kásiplik qáliplesiw procesin davrlashtirishning bir neshe variantları islep shıǵılǵan. T. v. Kudryavtsev shaxstıń kásibi munasábeti hám iskerlikti orınlaw dárejesi kriteryaına kóre, kásiplik qáliplesiwdiń tómendegi basqıshların ajıratıp kórsetken:

kásiplik beyimliktiń payda bolıwı ;

kasiplik tálim hám kásiplik iskerligine tayarlanıw ;

kásiplik iskerlikke kirisiw, jámáátte óz ornın tappishga umtılıw ;

kásiplik miynette shaxstıń ózin tolıq kórinetuǵın etiwi.

E. A. Klimov insandı miynet sub'ekti retinde aytib kásiplik jónelgen davrlashtirishni tómendegishe tiykarlab bergen:

Oyınnan aldınǵı basqısh (4 jasqa deyingi dáwir) - kisiniń keying rawajlanıwı hám miynetke kirisiwuvi ushın tiykar bolǵan aqıl qılıw wazıypaların ózlestiriw;

Oyın basqıshı (5-8 jas ) - insan iskerliginiń “tiykarǵı mazmunı”ni ózlestiriw;

Oqıw iskerligin ózlestiriw basqıshı (8-12 jas ) - iskerlikti joybarlaw, ózinen-ózi qadaǵalaw hám analiz qılıw ;

Optatsiya basqıshı (12-17 jas ) - kásip-óner tálimi mákemelerinde kásip tańlaw dáwir;

Adept basqıshı (17-20 jas ) - saylanǵan qánigelik boyınsha kásiplik tayarlıq ;

Adaptant basqıshı (20 -23 jas ) - kásiptiń ishine kirisiw hám oǵan iykemlesiw;

Internal basqısh (23-26 jas ) - kásiplik tájiriybe toplaw ;

Kásiplik uqıp basqıshı - miynet iskerligin maman orınlaw ;

Abıray -itibar basqıshı - qánige tárepinen joqarı ilmiy tájriybeni ózlestiriw;

Ustazlıq basqıshı - qánige tárepinen kásiplik tájiriybeni shákirtlerge beriw, óz mektepti jaratıw.

Shaxsda kásiplik o'zligini ańǵarıw qáliplesiwin kásiplik uqıptıń payda bolıwı daǵı tiykarǵı ólshemlerden biri retinde de bir neshe basqıshlardı ajıratıw múmkin:
1. Kásipler álemi haqqındaǵı anıq - kórgezbeli qıyallardıń payda bolıwı dáwiri. Bul dáwir 2, 5-3 jastan baslanıp 10 -12 jasqa deyingi dáwirdi óz ishine aladı. Rawajlanıw dawamında balanıń sanasında kásipler álemi haqqındaǵı hár túrli qıyallar qáliplesip baradı. Baslanǵısh tálimde bolsa jetekshi oqıw -biluv iskerliginde oqıwshınıń kásipler haqqındaǵı oyda sawlelendiriwi jáne de keńeyip baradı.

2. Ózin kásiplik biliw dáwiri. Kóplegen kásipler haqqındaǵı qıyallardı ózlestirip alǵannan keyin, oqıwshı olardı ol yamasa bul formada qollay alıwı kerek. Kásipler haqqında jetkilikli bilim, kónlikpe hám tayarlıqqa iye bolmaǵanları sebepli birpara oqıwshılar ózlerin qandayda bir kásiplik tarawda kórinetuǵın eta almaydılar. Biraq olarda jańa jetekshi iskerlik qatarlasları menen baylanıs processinde ózin biliwge bolǵan mútajlik jáne de kúshli kórinetuǵın boladı.

3. Ózin kásiplik anıqlaw dáwiri. Bul basqıshda kásiplik ózlikti ańǵarıw juwmaqlanadı. Bul dáwir mektepti tamamlaǵannan keyin de dawam etiwi múmkin. Oqıwshında kásipti úyreniwdiń anıq baǵdarı, turaqlı qızıǵıwshılıqlar, kásiptiń talaplarına uyqas bolǵan shaxs qásiyetleriniń qáliplesiwi gúzetiledi.

Shaxstıń kásiplik qáliplesiwinde ijtiomoiy jaǵdaylar hám jetekshi iskerlik zárúrli faktor esaplanadı. Kasiplik tálim shańaraq hám mektepte ámelge asırilatuǵın kásip saylańunga shekem dawam etken miynet tálimi hám tárbiyası negizinde, yaǵnıy kásip tańlawǵa psixologiyalıq tayarlaw hám de miynet iskerligine ruhan tayarlıqqa kómeklashadihan jónelis retinde dawam ettiriledi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar :

1) Ózbekstan Respublikasınıń Kadrlar tayarlaw milliy programması 1997-jıl 29 -avgust

2) Klimov E. A. Kak vibrat' professiyu. M.: Proveshenie, 1990.

3) Kudryavtsev T. V. Psixologiya professional'nogo obucheniya i vospitaniya. M., 1997.

4) Aydarov F. Xalilova N. Kásip psixologiyasi T. 2010.