Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Açar sözlər: Dədə Qorqud, qara donlu kafirlər, kamal camal sahibi igidlər, Boz ayğırlı Beyrək
“Dədə Qorqud” dastanı bütöv bir elin, bir xalqın yaşantılarını, varlığını özündə əks etdirən tarixi abidədir. Həm maddi, həm də mənəvi sənət xəzinəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı dünənimizin, bu günümüzün və gələcəyimizin kitabıdır. Bu abidədə türklərin dövlət və dövlətçilik ideyaları, ida­rə­çilik qanunları, dövlət qurumları, ailəyə başçılıq prinsipləri, qonşuluq etmək kimi mənəvi dəyərləri, bir sözlə, türklərin adət və ənənələri öz əksini tapır.
Bu abidədə təsəvvüf məqamlarına aydınlıq gətirməzdən əvvəl təsəvvüfün kəsb etdiyi mahiyyəti aydınlaşdırmaq yerinə düşərdi. Təsəvvüf də elə bir düşüncə sistemidir ki, Azərbaycan milli düşün­cə­sini ondan kənarda təsəvvür etmək mümkün deyildir. Həm də təsəvvüfi sırf ədəbi düşüncə ilə bağlı hadisə kimi səciyyələndirmək, təsəvvüfi kiçiltməkdir. “Bu dövrdə “ət-təsəvvüf” və “əs-sufi” terminləri hələ geniş yayılmamışdı: onların yerinə, adətən, “zöhd” (asketizm, nəfsini qoruma, dünyadan əl gö­tür­mə) və “zahid” (asket), yaxud mənaca onlara yaxın olan “abid” (ibadətkar, tərkidünya) sözləri işlə­nirdi” (1, 225).
İlk sufilər – zahidlər başlanğıcda mömin müsəlmanlarla çox şeydə birləşirdilərsə, daha sonra on­lar arasında fərq zamanla daha da dərinləşdi və ilk zahidlər “sufi” adı altında başqalarından seçilməyə başladılar. A.Knış yazır ki, “ət-təsəvvüf” termini və onunla eyniköklü olan mütəsəvvüf (sufi, “sufilik edən”) və sufi sözləri barəsində bir sıra fərziyyələr mövcuddur. Sufi müəllifləri onu etimoloji baxım­dan daha çox təmiz, pak mənasında olan “SFV” kökünə aid edirlər. Qərbi Avropalı alimlər XX əsrin başlanğıcana qədər “ət-təsəvvüf” sözünün yunanca müdriklik mənasında olan sözdən törənməsi fikrinə meyilli olmuşlar. İndi isə hələ vaxtilə orta əsrlər müəllifləri tərəfindən söylənmiş fikir hamı tərəfindən qəbul olunur. Həmin fikrə görə, “ət-təsəvvüf” – “suf” (yun) sözündən düzəldilmişdir: kobud yun ge­yim çox qədimlərdən zahid-abidlərin, “Allah adamlarının”, mistiklərin adi atributu sayılmışdır (1, 225).
“Təsəvvüf –mistiisizim” “sirr” sözündən olub, ilahi hikmətlərdən xəbər vermək anlamında işlən­məkdədir. İslamın qəbulundan və təsəvvüfün turk xalqları arasında yayılmasından sonra dastanda olan ərən tipləri sırf təsəvvüfdə olan vəli obrazlarını xatırladır.
Elm aləminə XIX əsrdən məlum olan bu tarixi abidə uzun zaman təqiblərə məruz qalmış, qadağa­ların, yasaqların qurbanı olmuşdur. Bu çətinliklərlə üzləşən abidə öz haqqına XX əsrin sonlarında sahib olmuş, 1999-cu ildə YUNESKO xətti ilə 1300 illik yubileyi qeyd edilmişdir. Dastanın yenidən dirilməsi, özünə qayıdışı, haqqının bərpası, dastanda ilahi hikmətin olmasının göstəricisidir.
Dədə Qorqud dastanında gizli məqamların, yəni təsəvvüf çalarlarının olmasına oxucu ilk olaraq Dədə Qorqud surətində rast gəlir. Dastanın ən əsas və aparıcı surəti olan Dədə Qorqud bütün boyların sonunda gəlib boy-boyladı, soy-soyladı, bu oğuznaməni düzdü-qoşdu, onun özünün müqəddəs bir var­lıq olmasına dastanda müxtəlif işarə və nümunələr var.
Bilirik ki, dastanın əsas ideyalarından biri də islamın oğuzlar arasında yayılması idi. Dastan bu sözlərlə başlayır: “Rəsul əleyhissalam zamanına yaxın Bayat boyunda Qorqud Ata deyilən bir kişi vardı. Oğuzun ol kişi tamam bilicisi idi, nə deyərsə, olardı. Qeybdən dürlü xəbərlər söylərdi. Haqq–təala onun könlünə ilham verərdi” (2, 31).
Göründüyü kimi, Azərbaycanda təsəvvüfün tarixi mürəkkəb bir məsələ olmaqla yanaşı, onun yaranması islamın ilk illərinə gedib çıxır. Təsəvvüf elmində qeyb aləmi ilə bağlılıq, qeybdən xəbər vermək, onunla əlaqə yaratmaq islam övliyalarının başlıca əlamətlərindən biridir. Biz bu əlamətlərə Qorqud atanın simasında rast gəlirik. Onun qeybdən xəbər verməsi, nə deyərdisə onun olması, insanlar bir iş görmək istəyərkən onunla məsləhətləşər, onun dediyi ilə oturub-durarmışlar, ona ağ olanın əlinin göydə quruması və s. kimi amillər islam övliyalarına xas xüsusiyyətlər idi. Biz deyilənlərin ha­mısını nəzərə almaqla belə hesab edirik ki, Azərbaycan ədəbiyyatının sufizmə bağlılığına müxtəlif amillər mühüm təsir etmişdir.
İslamın yayılması həm müsəlman aləmində, həm də başqa xalqlar arasında uzun bir dövrü əhatə edir. Təsəvvüf Qurani-Kərimin ideya qaynağı ilə bağlı olduğu üçün bu cərəyanın meydana gəlməsinin ilkin kökləri bütün hallarda VIII əsrin sonu IX əsrin əvvəllərinə bağlıdır. Bu dövr ərzində Peyğəmbərlə bağlı rəvayətlərin yayılması, Quranın müxtəlif vaizlər tərəfindən fərqli oxunması, təsəvvüf əhli adı altında daha qatı, daha mömin bir qurumun yetişməsi üçün şərait yarandı. Təsəvvüfün yarandığı ilk illərdə sufilərin islamın yayılmasında önəmli rol oynamasına dastanda da işarələrin olduğunu görürük.
Dastanda təsəvvüflə bağlı məqamlardan biri oğuz igidlərinin yuxu görməsidir. Dastanın ikinci boyu olan “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda rast gəlirik. Bunlardan biri Qazan xan, digəri isə Qaraca çobandır. Bilirik ki, təsəvvüf elmində peyğəmbər əleyhüssalama vəhyin gəlməsi yollarından biri də yuxu olmuşdur. Yuxu fizioloji bir prosesdir ki, onun baş vermə səbəblərinin elm izah etməkdə çox acizdir. Yuxu real aləmlə qeyb aləmi arasında əlaqə yaradır. Deməli, yuxu ger­çək­liklə mücərrədlik arasında bir vasitədir. Dastanda deyilir “Gecə yatarkən Qaraca çoban yuxuda qara qayğılı əhvalat gördü. Hövlnak ayağa durdu. Qabangücü və Dəmirgücü adlı iki qardaşını yanına ça­ğır­dı. Ağılın qapısını bərkitdi. Üç yerdə təpə kimi daş yığdı, ala qollu sapandını əlinə aldı”. Bundan başqa dastanda qeyb aləminin sirri, ilahi hikmətlərin bəyanı təsəvvüf əhlinə yuxu vasitəsi ilə ayan olur.
Dastanda ikinci yuxu görən Qazan xan öz yuxusunu qardaşına danışır və onu yozmasını xahiş edir. Dedi: “Qardaşım Qaragünə, bilirsənmi yuxumda nə gördüm? Qara-qayğılı əhvalatlar gördüm. Gördüm ki, yumruğumda bir şahin çırpınıb, quşumu əlimdən alır. Hündür evimin üzərinə göydən il­dı­rım çıxdığını gördüm. Qatı, qara düşərgəmin üstünü bürüdüyünü gördüm. Qüduz qurdların evimi dəl­diyini gördüm. Gördüm ki, qara saçım qarğı kimi uzanır, uzandıqca gözümü örtür. Əllərimdə on bar­mağımı qan içində gördüm. Bu yuxunu görəndən bəri ağlımı-huşumu yığa bilmirəm. Xan qarda­şım, mənim bu yuxunu yoz mənimçin” (2, 142). Onun yuxusunu sonra yozan qardaşı Qazan xanın evinin kafirlər tərəfindən talanacağını ona başa salır.
İslam aləmində yuxu görən, görülən yuxuları yozan, Yusif peygəmbər olmuşdur. Müxtəlif yuxu yozmaq qabiliyyətinə malik olan Yusif çox gözəl olub. O, bacarığı, ağlı sayəsində Misir ölkəsinin şa­hı­ kimi yüksək bir vəzifəyə yüksəlib Misir əzizinin qızı Züleyxa ilə evlənib. Yusif qis­sə­si “qissələrin ən gözəli adı ilə Qurani-Kərimin 12-ci surəsi Yusif surəsidir” ( 3, 300).
Azərbaycan türk ədəbiyyatının ən mühüm mənbələrindən olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da sadala­dığımız təsəvvüf məqamlarından başqa, “qara donlu dərvişlərdən” bəhs edilərək siyah/qara yun xirqə geyən sufilərdən xəbər verilməsi Türk və Azərbaycan təsəvvüfünün tarixi köklərinə işıq salır. Sufilərin məmnuniyyətlə qarşıladığı İslami şərtlər və mütəvazi həyat tərzi bölgə əhalisinin psixologiyasına və dünyagörüşlərinə də uyğun gəldiyi üçün təsəvvüf bu ərazilərdə geniş yayılmışdır. Azərbaycanın hər yerində rast gəlinən, tarixi çox qədimlərə gedib çıxan və xalq tərəfindən “Pir”, “Övliya”, “Şıx” deyə adlanan minlərlə qəbir və məqamların varlığı, bir çox yaşayış məskənlərinin adında bu anlayışların mövcudluğu zəngin təsəvvüfi keçmişdən xəbər verən zəruri faktlardır. Məsələn, dastanda göstərilir ki, “Qanturalı cəmal və kəmal yiyəsi igid idi. Oğuzda dörd igid üzü niqabla gəzərdi. Biri Qanturalı, Biri Qaraçəkür və oğlu Qırqqınuq və Boz ayğırlu Beyrək” Qanturalının camal və kamal sahibi olması tə­səvvüfdəki “qazi ərən” obrazının cizgilərindəndir. “Camal və kamal” sahibi olmaq üzüniqablıların, yə­ni dörd oğuz igidinin, o cümlədən Beyrəyin keyfiyyətidir. Onların camal sahibi olmaları müqəddəs sa­yılan sifətlərini, kamal sahibi olmaları isə islami biliklərini göstərir. Onu da əlavə edək ki, camal və kamal sahibi olmaq təsəvvüfi məqamıdır və bu mənada “Kitabi-Dədə Qorqud”, əslində, Azərbaycan təsəvvüfi-islami düşüncə tarxinə şahidlik edən son dərəcə möhtəşəm bir faktı qoruyub saxlamışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatının ideoloji qaynağı olan təsəvvüf özünün bütün tarixi inkişafı boyunca demək olar ki, həmişə ədəbiyyatla birgə olmuşdur. Bu ümumi qanunauyğunluq Azərbaycan təsəvüf-təriqət tarixi üçün də xarakterik olmuş, bölgədə çox zəngin bir ədəbiyyatın yaranması üçün geniş şərait yaranmışdır. Odur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı qara donlu dərvişləri təsəvvüflə əlaqələndirməsi düz­gün müşahidədəir. Abidədə təsəvvüfün təməl anlayışları, obrazlar sistemi ilə bağlı ciddi məqamlar vardır ( 4, 87). Hicrətin ikinci əsrindən (VII-VIII əsrlər – X.H.) etibarən özünü praktiki olaraq göstərən təsəvvüf hərəkatı islamın sürətlə yayılmasında təsiri olan ən önəmli faktorlardan biridir. İslami də­yər­lərin fərd və toplumlar içərisində ən səmərəli şəkildə yayılıb-yaşaması idealına həyatlarını həsr etmiş sufilər təbliğ fəaliyyətinə böyük bir önəm vermiş və ilk dövrlərdən etibarən, islamın missionerliyini etmişlər.
“Dədə Qorqud” dastanında təsəvvüf məzmunu daşıyan məqamlarından biri də “Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu” böyundadır. Dirsə xanının xatunu oğluna qovuşmaq üçün qara donlu dəvrişlərə nəzirlər verdim deməsi, dastanda olan sufi obrazlarının prototipləridir. Bu boyda biz həm də “ Buğac orada yıxılanda boz atlı Xızır oğlanın yanında hazır oldu. Üç dəfə yarasını əli lə sığallayıb: “Oğlan, qorxma, sənə bundan ölüm yoxdur. Dağ çiçəyi ilə ananın südü sənin yarana məlhəmdir”- deyib yox olur. Xızır peyğəmbər dirilik suyu içdiyi üçün ölməzlik qazanmış, əbədi yaşar peyğəmbərdir. Çətin anlarda insanların köməyinə gələr, onlara yol göstərərmiş. Rəvayətə görə, Xızır (ə.s.ə), Nuh (ə.s.ə), Musa peyğəmbər və ya İskəndərin zamanında yaşamışdır. Xızır İlyas ilə birlikdə zülmətə dirilik suyunu gətir­məyə getmişdir. Bir bulaq başında İlyas ilə oturub nahar edirmişlər, yanlarında olan bişmiş balığı ye­yərkən Xızırın zülmətdən gətirdiyi sudan bir damcı balığın üzərinə düşür, balığ canlanır. Onlar başa düşürlər ki, yanlarında olan su dirilik suyudur. Allahın əmri ilə onlar sudan içərək əbədi həyat qaza­nır­lar. Ancaq o sudan İskəndərə içmək nəsib olmamışdır. Xızır (ə.s.ə) haqqındakı rəvayətlərdən biri də guya o, suyun üzərində gəzə bilirmiş. Onun ayağının dəydiyi yerlərdə həyat yaşıllığa qərq olarmış, Xızır İlyas haqqında cox zaman da “yaşıl paltarını geyərək gəzib dolaşır”,- deyərmişlər (5,286-287).
Azərbaycan təsəvvüf ədəbiyyatının inkişafına Ə.Yə­səvinin “Divani-hikmət” əsərinin təsirini araşdırmış C.Qəh­rə­manovun tədqiqatına görə, yəsəviliyin Azərbaycanda birba­şa bağlılığını göstərən dəqiq faktlar söyləmək imkan­sız­dır. Yəsəvi təsiri təkcə Əlinin “Yusif və Züleyxa”sında du­yul­mur, onun hikmətlərinin “Kitabi-Dədə Qorqud” das­tan­ları ilə yanaşı oxunduğunu, sevilib əzizləndiyini sonralar yazılmış bir sıra əsərlərin ruhunda görürük ( 6, 417).
Burada, bizim fikrimizcə, təkcə bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, oğuz türklərinin arxaik-mi­fo­loji görüşlərini, epik dastançılıq ənənəsini özündə əks etdirən, onların özləri ilə qədəm basdıqları bütün torpaqlara apararaq yaydıqları “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrində qara donlu dərvişlər, camal və kamal yiyəsi olan üzüniqablı igidlər kimi çoxsaylı təsəvvüfi obraz və görüşlərin qaynağı heç bir halda yazılı poeziyaya – divan ədəbiyyatına gedib çıxmır. Eposdakı və onun daşıyıcılarının (oğuz­ların) düşüncəsindəki epik-təsəvvüfi obraz və motivlərin mənbəyi xalq sufizmi – xalq içərisində onun öz dilində şifahi şəkildə yayılan dini-təsəvvüfi görüşlərdir.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında islami məqamların olmasının səbəblərindən biri də dastanın sonradan islam katibləri tərəfindən üzünün köçürülməsi və oraya islam elementlərinin artırılması olmuşdur. Bu xüsusiyyətlər də dastanı təsəvvüf məqamları ilə bağlayır. Bütün bunlara baxmayaraq, dastan türk xalqlarının mədəniyyət xəzinəsidir. Türk xalqlarına aid bütün gözəl xüsusiyyətlərə bu abidədə rast gəlmək olar.