Dáwirimizning aktual máselelerine munasábet
bildiriw processinde házirgi zaman pán filosofiyası bir qansha
quramalı hádiyselerge to'qnash keldi. 0 'ziga salıstırǵanda barǵan sayın
úlken qızıǵıwshılıq oyatıp atırǵan passionarlik hádiysesi, koevolyutsiya processleri, búgingi kúnde dawrıq taratgan virtual voqelik hádiysesi, jámiyetshilik pikirin o 'ziga jaib etken, aktiv
talqılaw qılınıp atırǵan klonlash procesi mine sonday
quramalı hádiyseler gápinen bolıp tabıladı.
«Passionarlik» hádiysesi tariyxda tereń ız qaldırǵan «buyuk adamlar hám xalıqlar»dıń iskerligi mexanizmlerin tushunish imkaniyatın beredi. Onı tusinip jetiwge «inson xulqatvorining qáliplesiwine jug'rofiy ortalıqtıń tásiri» máselelari menen shug' ullangan Lev Nikolayevich Gumilyov (1912-
1992) úlken úles q o'shdi.
«Etilos»- L. Gumilyov dóretpelerinde - «dunyoni uygkun hám
o 'ziga tán tárzde tushunuvchi jabıq diskret sistema», dep talqin
etiledi. Biziń universum bir-birinen salıstırǵanda shegaralangan tarawlar majmuyi bolıp tabıladı. Bular -litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera hám etnosfera. Etnosfera—tarixiy zamande muntazam o 'zgaruvchi hám planeta landshaftı menen óz-ara tásirge
kirisiwiwshi mozaik antroposfera. Insaniyat qurǵaqlıq boylap
balshıq jerde, biraq tegis emes jaylasqanlıǵı ushın oǵan
jerdiń qabıqlarınan biri dep qaralsa, maqsetke muwapıq
boladı. Biraq bunda adamlardıń etnik ayırmashılıqların itibarǵa
alıw kerek. Etnosfera tábiy jáne social nizamlıqlardan parq
etiwshi rawajlanıw nizamlıqlarına da iye. «Etnos» hám
«irq» túsinikleriniń sapa tárepinen rawajlanıwın
anıqlawda tómendegi o 'ziga tán ayırmashılıqǵa itibardı qaratıw
kerek; eger ırqlar o 'z sırtqı ko' rinishi, psixologiyalıq ózgesheliklari, anatomik belgilerine ko' ra tur payda bolıwı menen baylanıslı
biologiyalıq processda zárúrli rol oynasa, adamlardıń Miynet etiwi, gúlleniw tabıwı hám o 'lishida ırqiy haqqındaiyatlar rol o 'ynamaydi.
Passionarlik mashqalası L. Gumilyov konsepsiyasınıń
oraylıq teoriyalıq negizin quraydı. Passionarlik (lotincha «passio»—»inta») energiyanıń «tur m e'yoridan
og' uvchi, biraq patologikalıq ózgeshelikke iye b o' lmagan» túri
* túsiniledi. Passionarlik ózin qayta shólkemlestiriwge majburlovchi to' lqin derekyi, átirap -ortalıqtı 0 ' zgartirish qobiliyatiga iye bo' lgan umtılıw yamasa fizika tili menen aytganda, ortalıqtıń agrégat jaǵdayın buzıwǵa bo'Igan umtılıw
formasında kórinetuǵın bóliwshi biofizik omil bolıp tabıladı. Passionar
dúmpish mutatsiyaga alıp keledi. Mutantlarning tuw qıstırıp qoyıwı passionariylar-oǵada ǵayratlı adamlardıń tuw qıstırıp qoyıwı sonday eken.
Passionarlik dúmpishsi oǵada kúshli bo' lishi múmkin,
usı belgi iyeleri o 'z qılmıslarınıń aqıbetleri haqqında
o 'ylashga o 'zlarini májbúr ete almasliklari múmkin. Shuning ushın da passionarlikni ań belgisi emes al, bálki
nerv sistemasınıń Konstitusiyasında kórinetuǵın bo' luvchi
zárúrli belgisi dep túsiniw kerek, ol, ań iskerligi menen
baǵ liq aktivlikten ayrıqsha o ' laroq, emotsiyalar salasında
jasaydı. Passionariylarni ideal ayrıqshalıqlardan talay uzaq
tákabbirlik, salawatlıq, menmenlik, ashkózlıq hám b. tavsiflari da bar. «Passionarlik — xarakterologik dominanta,
arnawlı bir maqsetke (ko' pincha qıyalıy maqsetke) erishishga yo' naltirilgan iskerlikke (sanalı yamasa ko' pincha ongsiz) ishki umtılıw. Usı maqsetti passionariy hátte o 'z
turmısınan hám de zamanlasları hám qáwimdoshlarining
baxtidan ábzal dep biladi»1. Passionarlik dárejesi hár túrlı
bo' lishi múmkin, biraq bul hádiyse tariyxda anıq hám belgilengenler
etiletuǵın tárzde kórinetuǵın b o' lishi ushın passionariylar
sanı ko' p bolıwı kerek, ya' ni passionarlik tekǵana individual belgine, bálki populyatsion belgine de tayanadi.Gumilyovning pikrine qaraǵanda, tariyxıy -materiallıq processda individlaming úsh túri: passionariylar, subpassionariylar hám
muwapıq adamlar parıq etedi. Passionariylar arasında ruxlanıw passionariylari hám dene passionariylari da parıqlanishi múmkin.
Unamsız impulslarga iye bolǵan, hesh nársege qaramay, hátte
o 'z záleline jumıs tutıwǵa ıntılatuǵın adamlar passionariylar dep
ataladı. Unamlı, janbaǵıshlaytuǵın jmpulslarga iye adamlar bolsa subpassionariylar dep ataladı. L. Gumilyovning pikirine ko' ra,
passionariylar tómenlashgan jaǵdaylarda ulaming o ' mini subpassionariylar iyeleydi. Olardı «sodda», «qoloq» adamlar dep
esaplaydilar, ulaming keń maydanǵa shıǵıwı etnosning intihoga júz tutqanın ańlatadı, sebebi olarda instinktiv impulslardan basqa hesh nárse qalmaydı.
Gumilyov tariyplagan júdá qızıqlı nızamǵa qaray, «etnik jam oa tárepinen ámelge asırilatuǵın jumıs passionar
kernew dárejesine to'g' ri proporsional» bo' lib, bunda «etnosning passionar kernew i degende etnik sistemada ámeldegi
passionarlik muǵdarınıń etnosni quraytuǵın shaxslar
sanına boMinishi túsiniledi»1. Mádeniyat hám turmıs darajasining turaqlı o 'sish dáwirleri bolsa passionar kernew
ulıwma tárzde tomenlegen dáwirler menen bogMiq. Avtordıń
pikrine qaraǵanda, passionarlik—biologik belgi, arqayi’nlik inersiyasın
buzıwshi dáslepki dúmpish; bul passionariylarning ma'Ium
sanınan ibarat áwlad. Olar o 'z turmısı menen ádetdegi jaǵdaynı
buzadılar, sebebi o 'zlarini qızıqtırǵan maqsetsiz kúndelik
uwayımlar menen yashay almaydılar.
Ulıwma alǵanda, passionarlik hádiysesiniń derekyi
álem faktorlarına, atap aytqanda, quyash aktivliginiń udayı tákirarlanatuǵın
processleri menen baylanısadı. L. Gumilyov anıqlaǵan passionarlik hádiysesi insan to'g' risidagi v. I. vemadskiy tariyplab
bergen «boshqa kúshler menen bir qatarda, real jug' rofiy
kúsh», degen qarawdı qabıllaw imkaniyatın beredi.L. Gumilyovning: «Biosfera adamlardı to'ydira
aladı, biraq ulaming pútkil jer júzin biotsenzlar konversiyasi siklidan shıǵarılǵan ashqol-dasqallar menen toMdirishga
bolǵan umtılıwın qandira almaydı», degen sózleri bunıń
real tastıyıqidir1.
«Koevolyutsiya» termini birinshi ret XX ásirdiń 60 -
jıllarında noosfera termininiń qolay talqini retinde
qoMlanilgan. Onıń júzege keliwi tuwrısında N. N. Moiseyev
sonday dep jazadı : «Nosfera termini házirgi waqıtta talay
keń tarqalǵan, biraq onı túrli avtorlar hár túrlı talqin
etediler. Sol sebepli de men 60 -yiIiarning aqırında
«noosfera dáwiri* terminin q o' llay basladım. Insaniyattıń
jámáátlik oylawı hám qálew-shıdamlılıǵı tábiyaat hám jámiettiiń
birgelikte rawajlanıwın (koevolyutsiyani) támiyinlewge ılayıq
bo£ladigan tariyxıy basqıshnı men sonday dep ataedim. Insoniyat — biosferanıń bir bólegi, koevolyutsiya principin
ámelge asıriw—uning keleshegin támiyinlewdiń zárúrli
shárti»2.
Koevolyutsiya mashqalasın ko' rib shıǵıwda biotaga
(jámi tiri organizmlerge, sonday-aq insanǵa ) qanday
tásirinler insannıń biologiyalıq tur retinde jasap qalıwında,
jerde adamlıq jámiyetin saqlap qalıwda dawam ettiriwde
zárúrligini anıqlaw kerek. Biotaning evolyutsiyası tur ónim
boMishi procesi arqalı ámelge asadı. Biosfera—o 'ta biyqarar
rawajlanıwshı quramalı sistema. Onıń rawajlanıwı processinde
júdá ko' p apatlar júz boMgan. Hozitgi ma' lumotlarga
kóre, jańa biologiyalıq tur tábiy tárzde payda bolıwı ushın
keminde 10 mıń jıl kerek bo' ladi. Adamlıq jámiyetiniń
evolyutsiyası Homo sapiens turining násillik konstantalari
saqlanǵan halda júz bo' ladi jáne social strukturalar, social Ań, islep shıǵarıw sistemaları, pán, texnika, materiallıq hám
ruwxıy mádeniyat rawajlanıwınıń o 'zaro baylanısqan
processleri arqalı ámelge asadı. Usı o 'zaro tásirinlerdiń
sapa ózgesheligi pán-texnika rawajlanıwı, texnoevolyutsiya natijasida o 'zgarib baradı. Onıń tezligi bioevolyutsiya tezliginen
ádewir ulken bolıp tabıladı. Bioevolyutsiya menen texnoevolyutsiya
tezliginde parq úlken (shama menen o 'ttiz teńdey) bolǵan táǵdirde
tábiyaat hám jámiettiiń koevolyutsiyasi tuwrısında sóz júrgiziw
múmkin emes. Ekologiyalıq daǵdarıstıń aqıbetleri keselliklerge,
oMimning kóbeyiwine, genetikanıń aynıwına alıp kelip atır.
Nafsilambrini aytqanda, eń áyyemgi dáwirden baslap insanning pútkil iskerligi biosferaǵa zıyanlı tásir ko' isatishdan
ibarat. Insan órttı jańalıq ashıp, ańshılıq hám diyqanshılıqshılıq menen
shuǵıllana baslaǵan dáwirdeyoq energetikalıq krizis júzege
kelgen edi. Zıyanlı tásirge sistemanıń munasábeti usı
tásirdiń kúshine baǵ Iiq. Eger tásir jol qoyılǵan norma
muǵdardan tómen bolsa, sistema ózinde kúsh tawıp unamsız aqıbetlarni saplastırıwǵa ılayıq, bardı da úlken boMsa, sistema vayron baladı. Sol sebepli de biosferaǵa túsetuǵın
salmaqlar onıń o 'z turaqlılıǵındı saqlaw múmkinshiliklerinen
asıp ketpewi kerek. Bunday o 'zaro tásir koevolyutsiya
principiniń real negizi bolıp tabıladı.
XIX ásirdiń o ' rta]arigacha biosferaǵa insannıń tásiri
jol qoyılǵan shegaralarǵa uyqas bolib keldi, biotadagi strukturaviy koefficientler biosferanıń turaqlılıǵın nızamlarında beigilangan dárejede saqlandi, biologiyalıq reń-baranglikning
yamasa qalıw dárejesi júdá tómen bolıp qaldı. Bir ásir burın
insaniyat biosferaǵa tásir ko' rsatishning jol qoyılǵan
bosaǵaâidan sekrep ótti, bul biotadagi strukturalıq munosabatlaming aynıwına alıp keldi hám reń-baranglikning qısqarishiga abay sola basladı. Metodologlar tábiyaat hám jámiyet
koevolyutsiyasi ulıwmadunyalıq mashqalaǵa aylanıp, birinshi
dárejeli áhmiyet kásip jetip atırǵanlıǵın túsiniwge shaqırmoqdalar.Virtuallıq hám virtualistika máseleleri psixologiyaning
ǵárezsiz baǵdarın tashkiJ etdi, biraq uJarni da, basqa
kóplegen ilimiy dáliller sıyaqlı, filosofiyalıq tusinip jetiw, analiz
qılıw hám de dáslepki ma' lumotlarni buzmasdan, tushuntirish hám boljaw sistemalarına ajıratıw zárúr.
virtual haqıyqatlıq hádiysesi to'g' risida pikir júrgizer ekenbiz,
awalambor, virtuallıq málim maqsetti kózlesh menen
bogMiq bolıwı kerekligine e'tibom i qaratıwdı istar edik.
Biraq maqsetti kóz! ash sanalı hám ongsiz bolıwı múmkin.
virtual haqıyqatlıq sanalı tárzde jaratılsa, ol artefakt—sun'iy tárzde
jaratılǵan obiekt ózgeshelikine iye boladı hám o 'z shártsizligini
joǵatadı. virtual haqıyqatlıq ǵayrıvoqelik bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda insan tafakkurining erkinshegi, geyde bolsa o 'zboshimchaligi o 'z hákisin
tabadı. Bul noqatyi názerden virtual ortalıq o 'ta maslawuvchan, jo 'shqin, turmıslıq álemdiń áyne dáwirinde zárúr kechinmalarni jaratılıwma jóneltirilgen ortalıq formasında kórinetuǵın
bo' ladi. Qaniqqanlik jaǵdayı — virtual haqıyqatlıqtı modellashtirishning eń ústin turatuǵın maqsetlerinen biri. Kózge ayqın tashlanadigan basqa bir maqset emotsional yamasa mental
joytıwlar ornın toMdirishdan ibarat. Úshinshi, eń
teoriyalıq maqset bolsa gipotetik (shártli tárzde itimal tutılǵan )
dialog sharayatında mánislerdi qıdırıwdı názerde tutadı. Homo virtualis» (virtual adam ) mashqalası XXI ásirdiń
bas mashqalasına aylanıwı shubhasız. Házirde zamanlaslarimizda hátte «virtuallik geni» da tapılıp atır. Usı
gen qıyalıy obrazlar labirintlarida jasırın kórinetuǵın boladı.
Texnikalıq hám fizikalıq noqatyi názerden virtuallıq postindustrial sivilizatsiya hám informaciya elektron revolyuciyasınıń jemisi bolıp tabıladı. Onı axborot jámiyeti ortalıǵınıń zárúr jobası dep túsiniw de
múmkin. Usı joba jalpı tarqalıw tendensiyalariga iye.
virtuallıqtıń jalpı tarqalıwı júdá kóp jaǵdaylarǵa : ǵalabalıq
informaciya qurallarına, kommunikatsiya qásiyetlerine, huquqiy hám ideologiyalıq mexanizmlerge, xalıqtıń tili hám basqa
o 'ziga tán qásiyetlerine baǵ liq. Nemis keńsepaz, amerikalik pragmatik, fransuz sermuhabbat, orıs aroqxo' r hám
jalqaw, ingliz bolsa o 'taketgan qaǵıydaparast degen xarakteristikalar xayolda gewdelantirilgan etnos qulıq-atvoming jıynama obrazları
menen bogMiq virtuallıq belgisi bolıp tabıladı.Násillik tárepten ata-anasına uqsas jonzotni jaratıw
procesin klonlash, — dep ataw múmkin. Klonlash texnologiyasini o ' rganish X X ásirdiń 60 -jıllarında baslanǵan,
am m o joqarıda atap ótilgen sút emizuvchining jaratılıwı
menen bogiiq sensatsiya 90 -jıllarda júz bo' ldi. Bunnan
tábiy insan ústinde klonlash tájiriybesi o 'tkazish
múmkinligi mashqalası kelip shıǵadı. Insannıń turmısı hám
iskerligi tarawları — balıqchilik, awıl xojalıǵı hám
baǵ dorchilikni ta' minlash ushın klonlashning natiyjelililigi to'g' risida sóz júrgizilgeninde mashqala bunday keskin tús
almaǵan edi. Gáp insandı klonlash haqqında barǵanda, buning aqıbetlerin tusinip jetiw ushın kóp teoretikler
bas qotirishiga to'g ' ri keldi. Amerikalıq belgili alım
P. Diksonning pikirine ko' ra, sút emizuvchilarda sınap
ko' rilgan hár qanday usıldı insanǵa qóllaw múmkin. Bul
halda voyaga jetken adamlardıń, aǵayın hám ashnao g 'aynilarimizning nusqaları payda boladı, ulıwma, shunday jaǵday júzege kelediki, kim násillik tárepten haqıyqıy
adam, kim jasalma tárzde jaratılǵan jonzot ekenligin parıqlap
b o 'lmay qaladı.
1998-jılda amerikaliy fizikalıq Richard Sid reproduktivlik tibbiyot boyınsha o 'tkazilgan simpoziumda insandı klonlash
izertlewlerine kirisiw niyetinde ekenligin xabarladı.
Usı eksperimentda qatnasıwdı qálegen medicinashılar
O 'z nusqasın jaratıw yamasa donorlik qılıw niyatida bo'Igan adamlar da bar.
Mısalı, bog'dorchilik, sharbashılıq yamasa balıqchilikda
klonlashni qadaǵan etiw maqsetke muwapıqpa? Óytkeni, siyrek ushırasatuǵın
haywan hám o 'simliklaming, rekordchi hám de joqo! ib ketayotgan haywanlaming kóp sanlı nusqaiarini jaratıw adamlar
ushın paydalı-g'oy. Insulin islep shıǵarıw, haywanlar hám
o 'simlik belokların sintez qılıw da úlken ekonomikalıq nátiyje
beredi. Geyde izertlewshilerdiń klonlash járdeminde qirilib ketgan túrlerdi qayta tiklew múmkinshiligin da kórediler, sebebi
usı turlaming tabılǵan suyek qaldıqlarında saqlanǵan
DNKni tabıw múmkin
Do'stlaringiz bilan baham: |