Dáwirimizning aktual máselelerine munasábet

Dáwirimizning aktual máselelerine munasábet

bildiriw processinde házirgi zaman pán filosofiyası bir qansha

quramalı hádiyselerge to'qnash keldi. 0 'ziga salıstırǵanda barǵan sayın

úlken qızıǵıwshılıq oyatıp atırǵan passionarlik hádiysesi, koevolyut￾siya processleri, búgingi kúnde dawrıq taratgan virtual vo￾qelik hádiysesi, jámiyetshilik pikirin o 'ziga jaib etken, aktiv

talqılaw qılınıp atırǵan klonlash procesi mine sonday

quramalı hádiyseler gápinen bolıp tabıladı.

«Passionarlik» hádiysesi tariyxda tereń ız qaldırǵan «bu￾yuk adamlar hám xalıqlar»dıń iskerligi mexanizmlerin tushu￾nish imkaniyatın beredi. Onı tusinip jetiwge «inson xulq￾atvorining qáliplesiwine jug'rofiy ortalıqtıń tásiri» másele￾lari menen shug' ullangan Lev Nikolayevich Gumilyov (1912-

1992) úlken úles q o'shdi.

«Etilos»- L. Gumilyov dóretpelerinde - «dunyoni uygkun hám

o 'ziga tán tárzde tushunuvchi jabıq diskret sistema», dep talqin

etiledi. Biziń universum bir-birinen salıstırǵanda shegaralan￾gan tarawlar majmuyi bolıp tabıladı. Bular -litosfera, gidrosfera, atmos￾fera, biosfera hám etnosfera. Etnosfera—tarixiy zamande mun￾tazam o 'zgaruvchi hám planeta landshaftı menen óz-ara tásirge

kirisiwiwshi mozaik antroposfera. Insaniyat qurǵaqlıq boylap

balshıq jerde, biraq tegis emes jaylasqanlıǵı ushın oǵan

jerdiń qabıqlarınan biri dep qaralsa, maqsetke muwapıq

boladı. Biraq bunda adamlardıń etnik ayırmashılıqların itibarǵa

alıw kerek. Etnosfera tábiy jáne social nizamlıqlardan parq

etiwshi rawajlanıw nizamlıqlarına da iye. «Etnos» hám

«irq» túsinikleriniń sapa tárepinen rawajlanıwın

anıqlawda tómendegi o 'ziga tán ayırmashılıqǵa itibardı qaratıw

kerek; eger ırqlar o 'z sırtqı ko' rinishi, psixologiyalıq ózgeshelik￾lari, anatomik belgilerine ko' ra tur payda bolıwı menen baylanıslı

biologiyalıq processda zárúrli rol oynasa, adamlardıń Miynet etiwi, gúlleniw tabıwı hám o 'lishida ırqiy haqqındai￾yatlar rol o 'ynamaydi.

Passionarlik mashqalası L. Gumilyov konsepsiyasınıń

oraylıq teoriyalıq negizin quraydı. Passionarlik (lotin￾cha «passio»—»inta») energiyanıń «tur m e'yoridan

og' uvchi, biraq patologikalıq ózgeshelikke iye b o' lmagan» túri

* túsiniledi. Passionarlik ózin qayta shólkemlestiriwge maj￾burlovchi to' lqin derekyi, átirap -ortalıqtı 0 ' zgartirish qo￾biliyatiga iye bo' lgan umtılıw yamasa fizika tili menen ayt￾ganda, ortalıqtıń agrégat jaǵdayın buzıwǵa bo'Igan umtılıw

formasında kórinetuǵın bóliwshi biofizik omil bolıp tabıladı. Passionar

dúmpish mutatsiyaga alıp keledi. Mutantlarning tuw qıstırıp qoyıwı pas￾sionariylar-oǵada ǵayratlı adamlardıń tuw qıstırıp qoyıwı sonday eken.

Passionarlik dúmpishsi oǵada kúshli bo' lishi múmkin,

usı belgi iyeleri o 'z qılmıslarınıń aqıbetleri haqqında

o 'ylashga o 'zlarini májbúr ete almasliklari múmkin. Shu￾ning ushın da passionarlikni ań belgisi emes al, bálki

nerv sistemasınıń Konstitusiyasında kórinetuǵın bo' luvchi

zárúrli belgisi dep túsiniw kerek, ol, ań iskerligi menen

baǵ liq aktivlikten ayrıqsha o ' laroq, emotsiyalar salasında

jasaydı. Passionariylarni ideal ayrıqshalıqlardan talay uzaq

tákabbirlik, salawatlıq, menmenlik, ashkózlıq hám b. tavsi￾flari da bar. «Passionarlik — xarakterologik dominanta,

arnawlı bir maqsetke (ko' pincha qıyalıy maqsetke) eri￾shishga yo' naltirilgan iskerlikke (sanalı yamasa ko' pincha ong￾siz) ishki umtılıw. Usı maqsetti passionariy hátte o 'z

turmısınan hám de zamanlasları hám qáwimdoshlarining

baxtidan ábzal dep biladi»1. Passionarlik dárejesi hár túrlı

bo' lishi múmkin, biraq bul hádiyse tariyxda anıq hám belgilengenler

etiletuǵın tárzde kórinetuǵın b o' lishi ushın passionariylar

sanı ko' p bolıwı kerek, ya' ni passionarlik tekǵana individ￾ual belgine, bálki populyatsion belgine de tayanadi.Gumilyovning pikrine qaraǵanda, tariyxıy -materiallıq processda in￾dividlaming úsh túri: passionariylar, subpassionariylar hám

muwapıq adamlar parıq etedi. Passionariylar arasında ruxlanıw pas￾sionariylari hám dene passionariylari da parıqlanishi múmkin.

Unamsız impulslarga iye bolǵan, hesh nársege qaramay, hátte

o 'z záleline jumıs tutıwǵa ıntılatuǵın adamlar passionariylar dep

ataladı. Unamlı, janbaǵıshlaytuǵın jmpulslarga iye adamlar bolsa sub￾passionariylar dep ataladı. L. Gumilyovning pikirine ko' ra,

passionariylar tómenlashgan jaǵdaylarda ulaming o ' mini subpas￾sionariylar iyeleydi. Olardı «sodda», «qoloq» adamlar dep

esaplaydilar, ulaming keń maydanǵa shıǵıwı etnosning in￾tihoga júz tutqanın ańlatadı, sebebi olarda instinktiv im￾pulslardan basqa hesh nárse qalmaydı.

Gumilyov tariyplagan júdá qızıqlı nızamǵa qaray, «et￾nik jam oa tárepinen ámelge asırilatuǵın jumıs passionar

kernew dárejesine to'g' ri proporsional» bo' lib, bunda «et￾nosning passionar kernew i degende etnik sistemada ámeldegi

passionarlik muǵdarınıń etnosni quraytuǵın shaxslar

sanına boMinishi túsiniledi»1. Mádeniyat hám turmıs dara￾jasining turaqlı o 'sish dáwirleri bolsa passionar kernew

ulıwma tárzde tomenlegen dáwirler menen bogMiq. Avtordıń

pikrine qaraǵanda, passionarlik—biologik belgi, arqayi’nlik inersiyasın

buzıwshi dáslepki dúmpish; bul passionariylarning ma'Ium

sanınan ibarat áwlad. Olar o 'z turmısı menen ádetdegi jaǵdaynı

buzadılar, sebebi o 'zlarini qızıqtırǵan maqsetsiz kúndelik

uwayımlar menen yashay almaydılar.

Ulıwma alǵanda, passionarlik hádiysesiniń derekyi

álem faktorlarına, atap aytqanda, quyash aktivliginiń udayı tákirarlanatuǵın

processleri menen baylanısadı. L. Gumilyov anıqlaǵan passio￾narlik hádiysesi insan to'g' risidagi v. I. vemadskiy tariyplab

bergen «boshqa kúshler menen bir qatarda, real jug' rofiy

kúsh», degen qarawdı qabıllaw imkaniyatın beredi.L. Gumilyovning: «Biosfera adamlardı to'ydira

aladı, biraq ulaming pútkil jer júzin biotsenzlar konversi￾yasi siklidan shıǵarılǵan ashqol-dasqallar menen toMdirishga

bolǵan umtılıwın qandira almaydı», degen sózleri bunıń

real tastıyıqidir1.

«Koevolyutsiya» termini birinshi ret XX ásirdiń 60 -

jıllarında noosfera termininiń qolay talqini retinde

qoMlanilgan. Onıń júzege keliwi tuwrısında N. N. Moiseyev

sonday dep jazadı : «Nosfera termini házirgi waqıtta talay

keń tarqalǵan, biraq onı túrli avtorlar hár túrlı talqin

etediler. Sol sebepli de men 60 -yiIiarning aqırında

«noosfera dáwiri* terminin q o' llay basladım. Insaniyattıń

jámáátlik oylawı hám qálew-shıdamlılıǵı tábiyaat hám jámiettiiń

birgelikte rawajlanıwın (koevolyutsiyani) támiyinlewge ılayıq

bo£ladigan tariyxıy basqıshnı men sonday dep ataedim. In￾soniyat — biosferanıń bir bólegi, koevolyutsiya principin

ámelge asıriw—uning keleshegin támiyinlewdiń zárúrli

shárti»2.

Koevolyutsiya mashqalasın ko' rib shıǵıwda biotaga

(jámi tiri organizmlerge, sonday-aq insanǵa ) qanday

tásirinler insannıń biologiyalıq tur retinde jasap qalıwında,

jerde adamlıq jámiyetin saqlap qalıwda dawam ettiriwde

zárúrligini anıqlaw kerek. Biotaning evolyutsiyası tur ónim

boMishi procesi arqalı ámelge asadı. Biosfera—o 'ta biyqarar

rawajlanıwshı quramalı sistema. Onıń rawajlanıwı processinde

júdá ko' p apatlar júz boMgan. Hozitgi ma' lumotlarga

kóre, jańa biologiyalıq tur tábiy tárzde payda bolıwı ushın

keminde 10 mıń jıl kerek bo' ladi. Adamlıq jámiyetiniń

evolyutsiyası Homo sapiens turining násillik konstantalari

saqlanǵan halda júz bo' ladi jáne social strukturalar, social Ań, islep shıǵarıw sistemaları, pán, texnika, materiallıq hám

ruwxıy mádeniyat rawajlanıwınıń o 'zaro baylanısqan

processleri arqalı ámelge asadı. Usı o 'zaro tásirinlerdiń

sapa ózgesheligi pán-texnika rawajlanıwı, texnoevolyutsiya nati￾jasida o 'zgarib baradı. Onıń tezligi bioevolyutsiya tezliginen

ádewir ulken bolıp tabıladı. Bioevolyutsiya menen texnoevolyutsiya

tezliginde parq úlken (shama menen o 'ttiz teńdey) bolǵan táǵdirde

tábiyaat hám jámiettiiń koevolyutsiyasi tuwrısında sóz júrgiziw

múmkin emes. Ekologiyalıq daǵdarıstıń aqıbetleri keselliklerge,

oMimning kóbeyiwine, genetikanıń aynıwına alıp kelip atır.

Nafsilambrini aytqanda, eń áyyemgi dáwirden baslap insan￾ning pútkil iskerligi biosferaǵa zıyanlı tásir ko' isatishdan

ibarat. Insan órttı jańalıq ashıp, ańshılıq hám diyqanshılıqshılıq menen

shuǵıllana baslaǵan dáwirdeyoq energetikalıq krizis júzege

kelgen edi. Zıyanlı tásirge sistemanıń munasábeti usı

tásirdiń kúshine baǵ Iiq. Eger tásir jol qoyılǵan norma

muǵdardan tómen bolsa, sistema ózinde kúsh tawıp unamsız aqıbet￾larni saplastırıwǵa ılayıq, bardı da úlken boMsa, sistema vay￾ron baladı. Sol sebepli de biosferaǵa túsetuǵın

salmaqlar onıń o 'z turaqlılıǵındı saqlaw múmkinshiliklerinen

asıp ketpewi kerek. Bunday o 'zaro tásir koevolyutsiya

principiniń real negizi bolıp tabıladı.

XIX ásirdiń o ' rta]arigacha biosferaǵa insannıń tásiri

jol qoyılǵan shegaralarǵa uyqas bolib keldi, biotadagi struk￾turaviy koefficientler biosferanıń turaqlılıǵın nızamlarında beigi￾langan dárejede saqlandi, biologiyalıq reń-baranglikning

yamasa qalıw dárejesi júdá tómen bolıp qaldı. Bir ásir burın

insaniyat biosferaǵa tásir ko' rsatishning jol qoyılǵan

bosaǵaâidan sekrep ótti, bul biotadagi strukturalıq munosa￾batlaming aynıwına alıp keldi hám reń-baranglikning qısqa￾rishiga abay sola basladı. Metodologlar tábiyaat hám jámiyet

koevolyutsiyasi ulıwmadunyalıq mashqalaǵa aylanıp, birinshi

dárejeli áhmiyet kásip jetip atırǵanlıǵın túsiniwge shaqır￾moqdalar.Virtuallıq hám virtualistika máseleleri psixologiyaning

ǵárezsiz baǵdarın tashkiJ etdi, biraq uJarni da, basqa

kóplegen ilimiy dáliller sıyaqlı, filosofiyalıq tusinip jetiw, analiz

qılıw hám de dáslepki ma' lumotlarni buzmasdan, tushunti￾rish hám boljaw sistemalarına ajıratıw zárúr.

virtual haqıyqatlıq hádiysesi to'g' risida pikir júrgizer ekenbiz,

awalambor, virtuallıq málim maqsetti kózlesh menen

bogMiq bolıwı kerekligine e'tibom i qaratıwdı istar edik.

Biraq maqsetti kóz! ash sanalı hám ongsiz bolıwı múmkin.

virtual haqıyqatlıq sanalı tárzde jaratılsa, ol artefakt—sun'iy tárzde

jaratılǵan obiekt ózgeshelikine iye boladı hám o 'z shártsizligini

joǵatadı. virtual haqıyqatlıq ǵayrıvoqelik bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda insan tafak￾kurining erkinshegi, geyde bolsa o 'zboshimchaligi o 'z hákisin

tabadı. Bul noqatyi názerden virtual ortalıq o 'ta maslawu￾vchan, jo 'shqin, turmıslıq álemdiń áyne dáwirinde zárúr ke￾chinmalarni jaratılıwma jóneltirilgen ortalıq formasında kórinetuǵın

bo' ladi. Qaniqqanlik jaǵdayı — virtual haqıyqatlıqtı modellashti￾rishning eń ústin turatuǵın maqsetlerinen biri. Kózge ayqın tash￾lanadigan basqa bir maqset emotsional yamasa mental

joytıwlar ornın toMdirishdan ibarat. Úshinshi, eń

teoriyalıq maqset bolsa gipotetik (shártli tárzde itimal tutılǵan )

dialog sharayatında mánislerdi qıdırıwdı názerde tutadı. Homo virtualis» (virtual adam ) mashqalası XXI ásirdiń

bas mashqalasına aylanıwı shubhasız. Házirde zamanlas￾larimizda hátte «virtuallik geni» da tapılıp atır. Usı

gen qıyalıy obrazlar labirintlarida jasırın kórinetuǵın boladı.

Texnikalıq hám fizikalıq noqatyi názerden virtuallıq postindustrial sivi￾lizatsiya hám informaciya elektron revolyuciyasınıń jemisi bolıp tabıladı. Onı ax￾borot jámiyeti ortalıǵınıń zárúr jobası dep túsiniw de

múmkin. Usı joba jalpı tarqalıw tendensiyalariga iye.

virtuallıqtıń jalpı tarqalıwı júdá kóp jaǵdaylarǵa : ǵalabalıq

informaciya qurallarına, kommunikatsiya qásiyetlerine, huqu￾qiy hám ideologiyalıq mexanizmlerge, xalıqtıń tili hám basqa

o 'ziga tán qásiyetlerine baǵ liq. Nemis keńsepaz, ameri￾kalik pragmatik, fransuz sermuhabbat, orıs aroqxo' r hám

jalqaw, ingliz bolsa o 'taketgan qaǵıydaparast degen xarakteristikalar xa￾yolda gewdelantirilgan etnos qulıq-atvoming jıynama obrazları

menen bogMiq virtuallıq belgisi bolıp tabıladı.Násillik tárepten ata-anasına uqsas jonzotni jaratıw

procesin klonlash, — dep ataw múmkin. Klonlash tex￾nologiyasini o ' rganish X X ásirdiń 60 -jıllarında baslanǵan,

am m o joqarıda atap ótilgen sút emizuvchining jaratılıwı

menen bogiiq sensatsiya 90 -jıllarda júz bo' ldi. Bunnan

tábiy insan ústinde klonlash tájiriybesi o 'tkazish

múmkinligi mashqalası kelip shıǵadı. Insannıń turmısı hám

iskerligi tarawları — balıqchilik, awıl xojalıǵı hám

baǵ dorchilikni ta' minlash ushın klonlashning natiyjelili￾ligi to'g' risida sóz júrgizilgeninde mashqala bunday keskin tús

almaǵan edi. Gáp insandı klonlash haqqında barǵanda, bu￾ning aqıbetlerin tusinip jetiw ushın kóp teoretikler

bas qotirishiga to'g ' ri keldi. Amerikalıq belgili alım

P. Diksonning pikirine ko' ra, sút emizuvchilarda sınap

ko' rilgan hár qanday usıldı insanǵa qóllaw múmkin. Bul

halda voyaga jetken adamlardıń, aǵayın hám ashna￾o g 'aynilarimizning nusqaları payda boladı, ulıwma, shun￾day jaǵday júzege kelediki, kim násillik tárepten haqıyqıy

adam, kim jasalma tárzde jaratılǵan jonzot ekenligin parıqlap

b o 'lmay qaladı.

1998-jılda amerikaliy fizikalıq Richard Sid reproduktivlik tib￾biyot boyınsha o 'tkazilgan simpoziumda insandı klonlash

izertlewlerine kirisiw niyetinde ekenligin xabarladı.

Usı eksperimentda qatnasıwdı qálegen medicinashılar

O 'z nusqasın jaratıw yamasa donorlik qılıw ni￾yatida bo'Igan adamlar da bar.

Mısalı, bog'dorchilik, sharbashılıq yamasa balıqchilikda

klonlashni qadaǵan etiw maqsetke muwapıqpa? Óytkeni, siyrek ushırasatuǵın

haywan hám o 'simliklaming, rekordchi hám de joqo! ib keta￾yotgan haywanlaming kóp sanlı nusqaiarini jaratıw adamlar

ushın paydalı-g'oy. Insulin islep shıǵarıw, haywanlar hám

o 'simlik belokların sintez qılıw da úlken ekonomikalıq nátiyje

beredi. Geyde izertlewshilerdiń klonlash járdeminde qirilib ket￾gan túrlerdi qayta tiklew múmkinshiligin da kórediler, sebebi

usı turlaming tabılǵan suyek qaldıqlarında saqlanǵan

DNKni tabıw múmkin