"Dushpan pirogi" Derek Munson

0-juwap qabıllanbaydı: juwapta teksttiń tiykarǵı ideyasi keltirilmeydi, tekst mazmunı hám atamasınıń baylanısı ańlatılmaydı.
Mısalı: ol háykelshilikte metallardan paydalandı.
Ol ne qılǵan bolsada bul onıń zamanınan ilgerilep ketkenin kórsetedi.

11.

D

12.

Avtor Leonardo Da Vinchi haqqında nelerdi oylamaqta? Óz pikirińizdi túsindiriwde oqıǵanlarıńızdan paydalanıń. Maqset: maǵlıwmattı qabıl qılıw hám onnan paydalanıw ushın oqıw sawatxanlıǵın asırıw. Process: tekst elementleri, tili hám mazmunın bahalaw hám analizlew. 2-tolıq túsinikke iye bolıw: Avtordıń Leonardoǵa bolǵan unamlı múnásibeti hám oǵan keltirilgen dálil tolıq ańlatıladı. Mısalı: Avtordıń pikirinshe ol haqıyqattanda júdá aqıllı insan, sebebi ol sonday úlken oylap tabıwshılıqtı ámelge asırǵan. Avtor Leonardonı ullı insan dep esaplaydı. Sebebi ol tekstte oylap tabıwshı haqqında “talantlı súwretshi, injener, arxitektor,”-degen sózlerdi isletedi. 1-derlik túsinikke iye bolıw: Avtordıń Leonardoǵa bolǵan unamlı múnásibeti hám oǵan keltirilgen dálildiń bir bólegi ańlatıladı. Mısalı: Avtordıń pikirinshe Leonardo júdá aqıllı hám talantlı insan. Avtordıń pikirinshe Leonardo júdá jaqsı oylap tabıwshı bolǵan. Avtordıń pikirinshe Leonardo haqıyqattan da óz dáwirinen ilgerilep ketken. 0-juwap qabıllanbaydı: Avtordıń Leonardoǵa bolǵan unamlı múnásibeti hám oǵan keltirilgen dálil ańlatılmaydı. Mısalı: Leonardo bir neshe jıl aldın jasaǵan. Avtor júdá jaqsı gúrriń jazǵan.

“Úlken tis sırı”
Tas qatqan tabılmalar – jer júzinde kóp jıllar aldın jasaǵan haywan hám ósimliklerdiń qaldıqları esaplanadı.
Adamlar ásirler dawamında kóller, taslar hám tik jarlardan haywan hám ósimliklerdiń qaldıqların tapqan. Biz búgingi kúnde bul qaldıqlardıń ayırımları dinozavrlardiki ekenligin bilemiz.

Kóp jıllar aldın úlken súyeklerdi tapqan adamlar olar neniń qaldıǵı ekenligin bilmegen. Ayırımları bul úlken súyeklerdi ózleri kórgen yáki oqıǵan úlken haywanlar, yaǵnıy begemot yáki pillerdiń súyekleri dep oylaǵan. Biraq tabılǵan súyeklerdiń ayırımları hátteki eń úlken begemot hám pildiń súyeginen de úlken bolǵan. Áne sol waqıtta ayırım adamlar úlken haywanlardıń bar bolǵanlıǵına isene baslaǵan.

Bir neshe ásir aldın Franciyalı Bernard Palistide basqa ideya payda boldı. Bernard ataqlı gúlal edi. Bir saparı ol gúze jasap atırǵanda, topıraq arasınan kóplep mayda súyeklerdi tawıp aladı. Ol súyek qaldıqların úyrenip shıǵıp, olar tiri haywanlardıń qaldıqları ekenligin jazadı. Bul ideya jańalıq emes edi. Biraq jáne Bernard Polisti bul haywanlardıń ayırımları jer júzinde kóp jasamaǵanlıǵında jazadı. Olar pútkilley qırılıp jer júzinen joǵalıp ketken edi.
Bernard Polisti bul jańalıǵı ushın sıylıqlandı dep oylaysız ba? Yaq! Kerisinshe ol bul ideyaları ushın qamaqqa alındı.
Biraq waqıtlar ótip, insanlardıń áyyemde dúnyamız qanday bolǵanlıǵı haqqındaǵı ideyalardi qabıllaw ańsatlastı.
1820-jılda Angliyadan úlken tas qatqan tis tabıldı. Aytıwlarınsha, tas qatqan tabılmalardıń izertlewshisi Gideon Mantelldiń hayalı Meri Enn Mantel aylanıp júrgeninde úlken tiske uqsaǵan nárseni tawıp alǵan. Ol bul úlken tis ájayip tabılma ekenligin bilip, onı turmıs ortaǵına kórsetiw ushın alıp barǵan.
Gideon Mantell dáslep tiske qaraǵanında onı otxor haywanlarǵa tiyisli degen sheshimge keldi, sebebi ol tegis hám qırlı edi. Tistiń qırları shaynaw nátiyjesinde jemirilip ketken, úlkenligi bolsa derlik pildiń tisindey edi. Biraq ol pildiń tisinen pútkilley parıq qılatuǵın edi.
Gideon Mantell tiske jabısıp qalǵan tas bólekleriniń quramı júdá ayyemgi ekenligin anıqladı. Ol usıǵan uqsas tas bóleksheleri, ádette, jer bawırlawshılardıń tas qatqan qaldıqlarınan tabılǵanlıǵın biler edi. Bul tis azıǵın shaynaytuǵın otxor, úlken jer bawırlawshıǵa tiyisli bolıw múmkin be? Endilikte jer bawırlawshılardıń bunday túri qırılıp ketken be?
Úlken tis ústinde Gideon Mantelldiń bası qattı. Ol bilgen jer bawırlawshılardıń hesh biri azıǵın shaynamas edi. Sebebi, jer bawırlawshılar óz jemisin qalay bolsa solayınsha jutıp jiberer, sonıń ushında olardıń tisleri jemirilmes edi. Bul jerde qanday da bir jumbaq bar edi.
Gideon Mantell tisti Londondaǵı muzeyge alıp barıp onı basqa alımlarǵada kórsetti. Biraq alımlardıń hesh biri Gideon Mantelldıń bul úlken jer bawırlawshılardıń tisi bolıwı múmkinligine isenbedi.
Gideon Mantell usıǵan uqsas úlken tisli jer bawırlawshını tabıwǵa háreket qıldı. Ol uzaq hesh nárse taba almadı. Biraq bir kúni ol iguanalardıń ústinde izleniw alıp barıp atırǵan alımdı ushırattı. Iguana – bul oraylıq hám arqa Amerikadan tabılǵan úlken otxor jer bawırlawshı. Ayırımlarınıń uzınlıǵı bir yarım metrden de úlken bolıwı múmkin. Alım Gideon Mantellge iguananıń tisin kórsetti. Aqırı! Bul tis jer bawırlawshınıń tisi bolıp, “sırlı tis” ke uqsar edi. Biraq úlken tis qaldıǵı onnan bir qansha úlken edi.

Gidion Mantelldiń qol

jazbasındaǵı
iguananiń tábiy tis
kórinisi
Sonda Gideon Mantell tas qatqan tis iguanaǵa tiyisli tis ekeniligine isenim payda etti. Biraq bul haywan bir yarım metr bolıwı múmkin emes edi. Gideon Mantelldiń pikirinshe, onıń uzınlıǵı otız metr átirapında edi. Ol bul haywandı «Iguanodon» dep atadı, bul bolsa “iguananıń tisi” degen mánisti ańlatar edi.
Gideon Mantellde Iguanodonnıń pútin skeleti joq edi. Ol jıllar dawamında jıynaǵan súyekleri arqalı Iguanodonnıń qanday bolıwı múmkinligin súwretlewge háreket etti. Ol bul haywandı tórt ayaqta júredi dep esaplaǵan. Gideon Mantell ótkir ushlı súyekti shaqı dep oylap, Iguanodondı murnı ústindegi shaqı menen súwretlegen.
Jıllar ótip, Iguanodonnıń bir neshe pútin skeletleri tabıldı. Olar bar joǵı 9 metr bolǵan. Súyeklerdiń kórinisinen haywanlar kóbirek arqa ayaqları menen háreketlengenin anıqlaǵan. Gideon Mantell Iguanodonıń murnı ústindegi shaqı dep oylaǵan nárse, negizinde onıń aldınǵı pánjesiniń bas barmaǵında jaylasqan ushlı búrtik edi! Bul ashılıwlarǵa tiykarlanıp, alımlar Iguanodonnıń kórinisi haqqındaǵı pikirlerin ózgertti.

Gideon Mantell bir qansha qáteliklerge jol qoydı. Sonday-aq, ol úlken ashılıw qıldı. Ol tas qatqan tisti otxor jer bawırlawshıǵa tiyisli dep oylap, kóp jılların óz ideyasın tastıyıqlawshı dálillerdi jıynaw ushın sarıpladı.

Faktlı boljawları sebepli Gideon Mantell áyyemde jer júzinde úlken jer bawırlawshılar jasaǵanlıǵın, biraq keyinshelli bul jer bawırlawshılar jer júzinen qırılıp ketkenligin aytqan dáslepki alımlardan biri boldı. Júz jıllar aldın Bernard Polisti mine usı pikirlerdi aytqanı ushın qamaqqa alınǵan edi. Biraq Gideon Mantell bolsa ataqqa eristi. Onıń bul jańalıǵı úlken jer bawırlawshılar haqqında kóbirek biliwdi qálewshi adamlarda qızıǵıwshılıq oyattı.
1842-jılı Richard Owen atlı alım: “qırılıp ketken bul jer bawırlawshılar óz atına iye bolıwı kerek”,- degen pikirge keldi hám olardı “dinozavrlar” dep atadı. Bul “úlken kesirtke” degen mánisti ańlatadı. Búgingi kúnde biz olardı “dinozavrlar” dep ataymız.