Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

SAQLASH VA QAYTA ISHLASH JARAYONIDA 
DONNI TEXNOLOGIK XUSUSIYATLARINI OPTIMAL 
BARQARORLIGINI TA’MINLASH
 
Tayyorlash bo‘Iimi 
Fpaksiualarga ajratish 
Primeslardan tozalash 
Suv bilan ishlov berish 
Variatsiya bo‘yicha don partiyasini 
shakllantirish 
Donni qayta ishlashga 
tayyorlash 
Elevator - omborda
donni saqlash va tayyor- 
lash 
3-
 
sxema. Donni texnologik xususiyatlarini boshqarish omillari. 
108

---

Donni qayta ishlash korxonalarida xomashyodan oqilona va samarali 
foydalanish, ikkita asosiy omil bilan aniqlanadi: 
1,
donning texnologik xususiyati; 
2.
zamonaviy takomillashgan texnologiyalarni qo‘llab yuqori 
samaradorlikka erishish. 
Oabul Saq- Toza- Tayyor- Yart- Un isie ’moli qilish lash lash 
lash 
chish 
4-
 
sxema. Hozirgi zamon uzliksiz texnologik jarayonlari. (ABT) 
1 - qabul qilish; 2 - saqlash; 3
-
tozalash; 4 - tayyorlash; 5
-
yanchish; 
6
—
un;
7 —
istemol. 
Hozirgi zamon uzliksiz ishlaydigan texnologik jarayonli ishlab 
chiqarish sharoitida barcha asosiy parametrlarni optimallashtirish va 
barqarorlashtirish muhim ahamiyatga ega hisobla nadi. Har bir texnologik 
jarayonda samaradorlikni belgilovchi omillarning bir -biriga bog‘liqligini 
amalga oshirish zarur. G‘alla qabul qilish va donni qayta ishlash 
korxonalarida bunday sharoitni faqat turli avtomatlashtirilgan nazorat va 
boshqaruv tizimlarini qo‘llash asosida yaratish mumkin, bunday 
korxonalardagi texnologik jarayonlar ko‘p parametrli va ko‘p omillidir.
109

---

Ko‘p parainetrlilik shu bilana asoslanadiki, jarayonlar murakkab 
tashkillashtirilgan ko'proq ierarxik strukturaga ega. Har bir operatsi- ya 
boshqaruv parametrlariyig'indisi bilananiqlanadi, shu bilan birga ko‘p 
omillilik shu bilan asoslanadiki, donning tashqi sharoitga kuch li tasiri, 
uning xususiyat ko‘rsatkichlaridagi yuqori o‘zgaruvchanlik, boshqa qator 
omillar, ular orasida subyektivlari ham bor. 
Shu tarzda texnologik parametrlarni optimal barqarorlashtirish 
boshqaruv vazifasini ifodalaydi. Optimallashtirish darajasi sama - 
radorlikning tanlangan mezonlari asosida baholanadi. Jarayon - larning 
barqaror borishini baholash uchun parametrlarning optimal darajada 
saqlanishini kuzatish zarur. Parametrlarni uzluksiz ro‘y- xatga olish bilan 
va boshqaruv obyektiga tasir ko‘rsatish uchun teskari bog‘lanish bilan 
nazorat qilish tizimlari eng yaxshi variantdir. Bu holatda ko‘p miqdorli 
tashqi va ichki omillar tasiri bilan bog‘liq bo‘lgan texnologik 
parametrlarning tabiiy o‘zgarishini minimum darajaga yetkazish mumkin. 
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizi- mini (ABT) o‘zaro bog‘liq 
operasiyalarning barcha guruhlarida qo‘llash buning muhim sharti 
hisoblanadi. Alohida jarayonlarda ABT kutilgan samara bermaydi, 
chunki alohida operatsiyalar qo‘lda boshqariladi. Donni qabul qilish va 
yig‘im terimdan so'ng ishlov berish bo'yicha operatsiyalar elevatorda 
marshurut sifatida aniqlanadi. Bu marshurut parametrlar soni va donning 
texnologik xususiyatlariga ta’siri bo‘yicha eng murakkab obyekt don 
qurutishdir. Donni qayta ishlash korxonalarida texnologik jarayon 
murakkab bog‘langan alohida bosqichlarning tarmoqlangan oqim 
tamoyili bo'yicha tashkil etilgan. Barcha texnologik operatsiyalarning 
to‘liq mexanizatsiyalashtirilganiga qaramay ABTni ishlab chiqish ancha 
qiyin bo‘ldi. Bunga sabab, bir tomondan donning murakkab tuzilishi 
undagi xususiyatlarning doimiy o‘zgaruvchanligi, jumladan tashqi sharoit
ta’sirida. Boshqa tomondan qayta ishlash uchun qabul qilingan don 
xususiyatlariga ko‘ra sifat ko‘rsatkichlari va nisbiy sarf-xarajati bo‘yicha 
mahsulot oqimining o‘zgarishi hamda texnologik tizimlardagi rejimlar 
o‘zgaruvchanligidir. Un va yorma tayyorlash zavodlarida texnologik 
jarayonlar tuzilishi 
1 1 0

---

ko‘p jihatlari umumiylikka ega. Donni bir qator muhim tayyorlov 
operatsiyalaridan so‘ng, qayta ishlashga yuboriladi. U yerda maydalash 
(yanchish, tozalash) asosida mahsulotdan un yoki yorma ko'rinishda 
endosperm (yadro) ajratib olinadi. Un tayyorlash zavodlaridagi 
texnologik jarayonlarda ABTning meyoriy ishlashini taminlash uchun 
un tortishda ishlatiladigan don partiyasini elevatorda shakllantirish 
muhim ahamiyatga egadir. Buning uchun donni ng fizik-kimyoviy va 
strukturaviy, mexanika xususiyatlarini hamda texnologik parametrlarini 
barqarorlashtirish zarur bo'ladi. (Jnning yuqori ozuqaviyligi va 
vitaminga boyligini taminlash hamda nonboplik xossalarini yaxshilash 
uchun esa biokimyoviy xususiyatlarini mustahkamlash kerak bo‘ladi. Bu 
masalani hal etishda donning shafFofligi, vazni, o‘lchami bo‘yicha 
tekisligi, qattiqligi, kleykovina tarkibi va sifati, namligi, gaz hosil 
qilishi hamda gaz saqlash xususiyatlari kabi sifat ko‘rsatkichlari hisobga 
olinishi lozim. 
Shuni aniq aytish mumkinki, subyekt tomonidan ma’lumotlarga 
qo‘lda ishlov berilsa, bu ko‘rsatkichlar bo'yicha un tortish parametrlarini 
barqarorlashtirib bo'lmaydi. Amalda uchta ko‘rsat- kichdan ortigini 
amalga oshirish imkoniyati bo‘lmaydi. Un tortish partiyalarini 
shakllantirishda va sifatli boyitilgan un olishda ABT ni qo‘llash yagona 
jarayon hisoblanadi. 
S.N.Morev o'z ishlarida masalani hal etishninig eng yaxshi 
variantini taklif etadi. U ishlab chiqqan EHM uslubi bo‘yicha 
barqarorlashtirilgan parametrli un tortish partiyalarining variantlari 
izlanadi (un zavodi elevatordagi don partiyalari haqida mashina 
xotirasiga kiritilgan ma’lumotlar asosida). Bu uslub cheklanmagan 
miqdordagi ko‘rsatkichlarni ko‘rib chiqish imkonini beradi. S.N.Morev 
uslubining asosiy afzalligi un tortish partiyasini optimal shakllantirishda 
tanlangan mezonlaming ratsional tuzilmasidir. Bu sistemaga miqdor va 
sifat bahosi haqidagi ma’lumotlarni optimal varianti kiritiladi. Miqdoriy 
baho un tortish aralashmasiga kiritish uchun elevatordagi donning