Дониѐр Тоштемиров

Масофали ўқитиш моделларининг услубий таъминотини таққослаш 
 
Мо
дел
лар
Ўқув 
материалларини 
етказиш 
Ўқиш воситалари 
Дидактик 
ўзаро таъсир 
қилиш 
воситалари 
Ўқитишнинг ташкилий 
шакллари 
КТ 
Кундузги 
Чоп этилган ўқув 
қўлланмалар, 
компьютерли ўқитиш 
дастурлари, аудио-
видео ресурслар. 
Кундузги, 
телефон, 
факс. 
Ўрнатувчи (дастлабки) 
машғулотлар, 
маърузалар, 
семинарлар, мустақил 
иш, маслаҳатлар. 
КО 
Почта 
Чоп этилган ўқув 
қўлланмалар, 
компьютерли ўқитиш 
дастурлари, аудио-
видео ресурслар. 
Почта 
Мустақил иш, 
маслаҳатлар. 
РТ 
Телевидение, 
радио, 
радиотрансляция
, 
ТВ-информ, 
ОТИК, СИВКА 
Чоп этилган ўқув 
қўлланмалар, 
компьютерли ўқитиш 
дастурлари, аудио-
видео ресурслар. 
Электрон 
почта, 
телеанжуман 
Ўрнатувчи (дастлабки) 
машғулотлар, 
маърузалар, мустақил 
иш, маслаҳатлар. 
СО 
Интернет 
Гиперматн 
(Гипермедиа) 
кўринишдаги ўқув 
қўлланмалар 
Электрон 
почта, 
телеанжуман 
Маърузалар, 
семинарлар, мустақил 
иш, маслаҳатлар. 
МТ 
Кундузги, 
ТВ-информ, 
Интернет 
Электрон кўринишдаги 
ўқув-услубий 
материаллар 
Кундузги 
Мустақил иш, 
маслаҳатлар. 

---

15 
Юқорида келтирилган 1-жадвалда ўқув материаллари, ўқиш 
воситалари, ўқитувчи ва талабанинг (талаба ва талаба орасидаги) ўзаро 
мулоқот қилишида дидактик воситалар ҳамда ўқишнинг ташкилий шакллари 
ҳолати бўйича моделларнинг характерли томонлари кўрсатилган.
Маълумки, кундузги ўқитиш тизимида ўқув машғулотларининг 
маъруза, семинар, амалий машғулот, лаборатория машғулоти, консультация, 
назорат иши, коллоквиум, мустақил иш ва бошқа услубларидан 
фойдаланилмоқда. Ўқув машғулотларини ташкил қилиш ва ўтказишни ўқув 
жараѐнининг асосий субъекти ҳисобланган ўқитувчи белгилайди. Бунда ўқув 
машғулотларининг сифатли олиб борилишида таълимнинг дидактик 
воситалари асосий ўринни эгаллайди.
Масофадан ўқитиш тизимида ҳам ўқув жараѐнини ташкил қилишда 
ўқув машғулотларининг асосий услубларидан фойдаланилади. Бирор соҳа ѐки 
муаммо бўйича дастлабки билимларни эгаллашга қаратилган ўқитишнинг 
асосий услуби маъруза машғулоти ҳисобланади.
Маъруза – билимни сўз билан ифодалаш услубларидан бири сифатида 
бериладиган билимларни оғзаки баѐн қилишни кўзда тутиб, ўз ҳажмининг 
катталиги, мантиқий қурилиши, образли исботлаш, таснифлаш, таърифлар 
бериш, тизимга келтириш, умумлаштириш каби педагогик усуллардан 
фойдаланилади. 
Маърузанинг асосий вазифаси ўқитишнинг назарий асосини 
таъминлаш, ўқув фаолиятига қизиқишни ривожлантириш, ўқув предмети 
бўйича 
ўқувчиларнинг 
мустақил 
ишлашларига 
йўналтиришни 
шакллантиришдан иборат. Кундузги ўқитишда маърузалар ўқитувчи 
томонидан олиб борилади. Масофали ўқитиш жарѐнида эса маърузалар товуш 
ѐзиш қурилмалари орқали компьютер хотирасига ѐзилади ва уларни товушни 
акс эттирувчи аудио қурилмалар орқали тингловчиларга етказилади. 
Ўқувчилар компьютернинг имкониятларидан фойдаланиб маърузаларни бир 
неча бор қайта-қайта тинглашлари мумкин.
Масофали ўқитишда маъруза машғулотларнинг назарий материаллари 
компьютернинг 
имкониятларидан 
фойдаланиб, 
видеомаърузалар 
ва 
мультимедиа маърузалар орқали ташкил қилинади. 
Видеомаърузаларни ташкил қилиш учун ўқитувчи маърузаси ташқи 
хотира қурилмаларига ѐзилади. Бу ѐзиб олинган маъруза таълим порталига 
сервер компьютери ѐрдамида жойлаштирилади. Видеомаърузаларнинг асосий 
имконияти тинловчи маърузани ўзига қулай вақтда тинглаши, энг қийин 
жойларига қайта-қайта мурожаат қилишининг мавжудлигидир. 
Мультимедиа 
маърузаларни 
ташкил 
қилишда 
компьютернинг 
интерфаол 
ўқитиш 
дастурларидан 
фойдаланилади. 
Мультимедиа 
маърузаларининг асосини матн, овоз, тасвир, графика, кўргазмали воситалар 
ташкил қилади.
Масофали ўқитишда ҳам фанлардан олинган назарий билимларни 
мустаҳкамлаш учун тур хил амалий машғулотлар ташкил қилиш мумкин. 
Амалий машғулотлар назарий материалларни фикрлаш, қайта ифодалаш 
кўникмалари ва касбий фаолият малакаларини ҳосил қилишда катта 

---

16 
аҳамиятга эга. Амалий машғулотларнинг машқ ва масалалар ечиш, семинар 
дарслари, лаборатория машғулотлари каби турларидан фойдаланиш мумкин. 
Машқ ва масалалар ечиш бўйича амалий машғулотлар ташкил қилиш 
уч босқичда олиб борилади: 
Биринчи босқичда – ўқувчиларни масалалар ечиш методикаси бўйича 
чоп этилган қўлланмалар, таълим портали маълумотлар тўпламида мавжуд 
бўлган материаллар, видеомаърузалар, компьютер тренажерлари билан 
таништирилади. Ўқувчиларга машқ ва масалалар ечишда фойдаланиладиган 
мавжуд усулларни ишлаб чиқиш имкониятини берадиган, олинган назарий 
билимлар билан аниқ муаммолар орасидаги боғлиқликни тушуниш ва уларни 
ечиш учун йўналтирилган намунали машқ ва масалалар тавсия қилинади. 
Шунингдек, ўқувчилар ўз билимларини назорат қилиш учун нафақат тўғри 
жавобларни белгилайдиган шаклда эмас, балки нотўғри жавоб танланганда 
берилган савол юзасидан тўла тушунтириш берадиган норасмий тестлардан 
фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ҳолда тестлар нафақат назорат 
қилиш, балки таълим бериш вазифасини ҳам бажаради. 
Иккинчи босқичда – ижодий характердаги машқ ва масалалар тавсия 
қилинади, бунда ўқитувчи етакчи ўринда туради. Ўқитувчи ва ўқувчи 
ўртасидаги алоқа On-line технологияси орқали олиб борилади. 
Учинчи босқичда – аниқ машқ ва масалаларни ечиш кўникмаларини 
текшириш имкониятини берадиган назорат ишлари ташкил қилинади. 
Назорат ишларининг натижасига қараб амалий машғулотнинг самарадорлиги 
аниқланади. Машқ ва масалаларни ечишдаги хатоликлар ўқитувчи ва ўқувчи 
ўртасидаги хабар алмашиш жараѐнида ҳал қилинади.
Тажрибалардан маълумки кундузги ўқитиш билан масофали ўқитишни 
ўзаро мувофиқлаштириб олиб боришда Оff-line технологиясига асосланган 
таълим порталларидан фойдаланилмоқда. 
Масофали ўқитиш асосан мустақил таълим олишга қаратилади. Ҳар бир 
мавзуни чуқурроқ ва кенгроқ ўрганиш учун масофали ўқитишга 
мўлжалланган таълим порталига мурожаат қилинади.
Ахборот-коммуникация 
технологияларидан 
фойдаланиб 
ўқув 
жараѐнини ташкил қилишда компьютер тармоқларининг ўрни муҳим 
аҳамиятга эга. Компьютердаги таълим ресурсларини бошқа компьютерларга 
етказишда тармоқ технологияларининг имкониятларидан фойдаланилади. 
Ахборот-коммуникация технологияларига асосланган ўқув жараѐнига жорий 
қилинадиган таълим ресурслари таълим порталларида ўз аксини топади. 
Таълим порталидан ўқувчилар жамоаси ўқув машғулотлари вақтида Интранет 
технологиялари асосида, якка тартибда эса Интернет технологиялари асосида 
фойдаланишлари мумкин (1-расм).

---

17