Dol qoya Биринчи қисм

Иккинчи қисм
Пастда водий илиқ нурга ғарқ,
Ўнгирларда пода салмоқлар.
Ерни тирмаб арпа сепади халқ —
Ўша уруғ, ўша аймоқлар…
Шомда олов ёқар эзгу худогўй.
Ой қалқади кумуш лагандай.
Ҳаёт ўша мангу ҳасратли куй,
Гўё ҳеч янгилик юз бермагандай.
Ваҳоланки, чағал аймоғида
Туғилганди бугун янги зот.
Эҳтимол, тарихнинг нарироғида
Ундан бошланажак янги бир авлод.
Бу менинг йигитчам. Ўша бола-пақир.
Дарвоқе… нега у ҳануз исмсиз?
Энди ном бермасак бўлмас унга.Ахир,
Иш қилди мислсиз, изнсиз…
Янги деб, бутунлай янгимас Ростон
(Шундай бўлақолсин отми—лақаби.
Энди уни қисмат ёрлақади —
Балки бўлиб кетар Ростони Достон.)
Уст-бош юпун, турқи ўша-ўша,
Елкалари чиққан, қоқ-қуруқ.
Аммо юрагида унинг янги руҳ,
Журъат ўт олдирган умидлар жўшар.
Гарчандким, дунёнинг ишлари мушкул,
Гоҳ мусибат умрни оғулар,
Диллардан дилларга топиб йўл,
Орзулар кезади, сирли орзулар.
Чақилар водийнинг тоғ-тошида
Ўчган юлдузларнинг ўтли излари.
Шомлар чақчақлашар булоқ бошида
Чағал аймоғининг чўғдек қизлари…
Гўзал шаҳзодаси бор эди юртнинг,
Йигитлари билан бўларди пайдо,
Сурма тортиб, териб қошу муртин —
Билардики, эл унга шайдо.
Водий йўлларидан, кўю деҳотдан
От солиб ўтарди лаҳзада.
Боши чиқмас сайру саёҳатдан,
Ёш эди, шўх эди шаҳзода.
Мағрур, сахий, билимдон. Аммо
Зерикарди шекил қай чоқлар.
Бир эрмак қидирар, топар муаммо,
Чилтонлар айтарди, жумбоқлар.
Бошлар эди қалтис ҳазил-ҳузул,
Баҳслашарди сопқон отишдан.
Ўзига маҳлиё, топар эди ҳузур
Омий элатларни лақиллатишдан.
Бир калака қилай, дея жўрттага,
Бир куни ташлади жавобсиз жумбоқ:
— Саҳар туриб ҳамманг эртага
Томданми, қирданми уфқларга боқ.
Ким аввал илғаса илк тонг нурини
Менга овоз берсин шу лаҳза.
Сўнг, майли, нимаки тилак тиласа,
Бахтиёр этаман умрини!
…Тунда юпун-яланг ва ёшу кекса
Қирга ёпирилди гўё мўр-малах.
Хотин-халаж томда, бола-бақра эса
Дарахтларга чиқди ўрмалаб.
Чодирда шаҳзода титраб кифтлари
Олдиндан завқланиб, кафтга кулади:
«Тонгда бирдан бақиради бари,
Томоша: жанжалу муштлаш бўлади!»
Шумшайиб ўлтирар қирда халойиқ,
Кўзин шарққа тикиб, мункиб гавдаси.
Ё раб, наҳот, уни шунга кўрсанг лойиқ,
Не кунларга рози умид бандаси?!
Кечикиб келган Ростон зап қолди гапга:
— Ҳа, ноумид шайтон! Сенга йўқ тараф…
Жой ҳам танламади бола, бир тўнгакка
Ўтириб олди мағрибга қараб.
— Кун шарқдан чиқади ҳой, банда! —
Бўлди кулги! Олишди гапни.
— Омаддан, қисматдан безор бўлган-да,
Елкамнинг чуқури кўрсин, деяпти!..
Ростон эса боши қуйи, сўзсиз,
Аста ўртанарди дил оташида.
Рози эди бўлмоққа кўзсиз:
Бугун яна кўрди булоқ бошида…
Солиққа тушади, бўлади каниз
Бўй етиб қирмизи кийган қизалоқ.
Бу жойнинг қизлари шундай сўлар тез,
Қиз эмас, мисоли қизғалдоқ.
Йигитлар, Ростондай, тўлғаниб,
Орзулардангина қонади.
Қирмизи кўйлакдан чўғланиб,
Бир умр дўзахда ёнади.
…Ҳазил-мазах тинди.
Уфқ қолди фақат…
Тонг олдидан зимзиё, жимжит…
Ҳар ким ўз умиди билан бетоқат,
Мижжа қоқмай ўлтирар жунжиб.
— Тонг нури! Тонг нури! —
янгради бир вақт.
Бу овоз ҳаммани қалқитди.
Шу зум шақзодани қилароқ карахт,
Мағрибда Дол Қоя ярқ этди.
Қирда тошди гўё шалола:
— Ютди! Бола ютди! — деган садолар.
Сўнди шаҳзодада шавқу ҳафсала,
Ижирғанди: «Хап тур, гадолар!»
Ростон пайдо бўлди.
Оломон ҳадсиз.
Оқ чодирнинг рўпарасида.
Шаҳзода илжаяр рағбатсиз:
«Нима ҳам тиларди бу норасида!..»
Нима тилар экан, зарми, хазина? —
Боланинг оғзига тикиларди халқ.
Тонг отди. Тоғларда зинама-зина
Шуълаланиб кўтарилди Шарқ.
Ростон мақкам тираб икки оёғини:
— Шаҳзода, мард бўлсанг, лафзингни рост қил,
Тилагим шу, — деди, — Чағал аймоғини
Қизлар солиғидан халос қил!
Майдон жим… Бировлар қашийди гардан,
Биров шод, бировлар ҳайратда хижил…
Акс-садо келди фақат тоғлардан:
— Халос қил!
— Халос қил!!
— Халос қил!!!
Шаҳзода лол, мағрур бошин эгган,
Бўзарган уфққа бўзариб боқди.
Алам қамчисини отга босар экан,
Ноилож: «Маъқул!» деб бош қоқди.
Водийга таралди байрам овулдан,
Шодлик овозаси етди кўкларга.
Ёш-яланг қирларга ёйилган…
Бамисли лолазор яшнар кўкламда.
Фақат Ростон…
Бобоси-ла ёлғиз
Қабристондай жимжит, зах моғорада.
Сўз тополмас гоҳо бир оғиз,
Гап қочгандай гўё орада.
— Айтганимдай қилибсан, болам,
Сен хижолат тортма, ҳаммаси тўғри.
Тилагинг ўзингга, девдим, ҳавола,
Уни ҳам топибсан, балле, эл ўғли!
Оналар кўнглида номинг бўлмас унут,
Дуо қилар қизлар икки дунёда.
Ғафлатда қолмасин аммо энди юрт,
Аламзада бўпти шаҳзода…
Юрт осойиш. Дориломон кезлар.
Наъматак гуллайди тоғи-тошида.
Етилади сухсурдай қизлар,
Сирли суҳбатлари булоқ бошида.
Келинлар товланар анвойи хилда
Сурнай садолари янграйди.
Арпа-буғдой тўлқинланар қирда,
Ўнгирда подалар маърайди.
Ростон бола эмас, энди бўз йигит.
Эътибори баланд, қадди рост.
Кўзлари сал мунгли, қошлари эгик,
Негадир чеҳрасин очмайди, холос.
Дилида кезади гўё қора булут
Бобо сўзин эслар гоҳ-гоҳда:
«Ғафлатда қолмасин энди юрт,
Аламзада бўпти шаҳзода»…
Кутганидай бўлди. Сокин бир кеча
Дўзах яллиғлатиб водийнинг тонгин,
Қўрғонидан тортиб боғи-роғигача
Қовжиратиб кетди даҳшатли ёнғин.
Узоққа бормади тўю алёрлар,
Бахт эркалатмади чағал халқини.
Дон-дун, ғарам ёнди, ёнди омборлар,
Осмонларга ўрлаб ёлқини…
Кулу косов қолди қазноқларда,
На-да уруғликни олдилар асраб.
Дамда гадо бўлган қора қишлоқларда
Аччиғ тутун каби кезарди ҳасрат.
Қора кулфат келди чағал аймоғига,
Экса йўқдир дону донаси.
Энди бош эгади кимнинг оёғига?
Кимга етар ўксук ноласи?
Шаҳзодага фарёд хуш ёқар,
Олдиндан сезади завқ-шавқ галини.
Очлик таҳдид солган элатларга боқар:
«Келмайсан-а, йиғлаб, ялиниб!«
«Ноиложмиз, — дейди Ростон хирқираб,
Ўзи ҳам букчайиб қолган бободай.
Ғор совуқ, шам ёнар хира пирпираб, —
— Очлик келаётир босиб вабодай…
Тун сесканар инсон ноласидан,
Вайроналар узра қузғун галалар.
Онадай зор-зор деҳқон боласига
Ҳувиллаб ётибди далалар.
— Дон сўраб борамиз қон эвазига
Ўша текинхўрга яна чўкиб тиз.
Бахт, бобо, ётми чағал шевасига?
Эсиз ғуруримиз, қадримиз эсиз…
Бобо чўкиб ўтирар.
Ғорда машъум сукут.
Шифт босиб тушмоқда қисматдай қора.
Нафасини сиқар, қаддини букиб…
Айт пири донишманд, не чора?
Ташқарида кўклам бир сўзига зордай,
Мадор кетган пайт иликдан.
Ҳозир дон тикмаса деҳқон, кузга бормай
Эл-юрт қирилади қаҳатчиликдан.
— Бундай… — деди бобо йиғиб ҳушини,
Ростон кўзи соққа, юзлари қотма. —
Шаҳзода кутади бош эгишингни,
Сен иззат-нафсингни топтатма.
Текинхўрга борма, меҳнаткашга бор,
Меҳнаткаш киради жонингга аро.
Бобо, меҳнаткаш-ку битта донга зор,
Хонавайрон, ахир, фақир-фуқаро.
— Текинхўрдан минг бор тежамли, жўмард
Чумоли меҳнаткаш, меҳнаткаш юмрон.
Тонгда ёш-ялангни тўпла-да жўнат,
Дала-тузга чиқсин, кезсин қир, ўрмон…
…Водийга ёйилган эрталаб
Йигит-қиз, бир-бирин чорлар, имларди.
Дон терарди улар битта-битталаб
Уяларни очиб, титиб инларни.
Биров қайтди — бир дўппи тариғ,
Биров — ҳовучида арпами, оқшоқ.
Биров — этагида сара буғдой: сариғ,
Биров — липпасида уч-тўртта бошоқ…
Ют келди ютоқиб. Эркагу хотин,
Болалар дармонсиз, қоқсуяк.
Оч нафсларин тийиб, ҳар дон гўё олтин,
Мисқоллаб ташишди бир-бирин суяб.
Дарҳақ, бўлур тома-тома кўл.
Ҳамал кириб қирлар кўкарди.
Қирилиб кетмади, бўлмаса-да мўл,
Оч юрт кузга бориб хирмон кўтарди.
…Қурбонсиз бўлмади бу сабот, тўзим —
Қазо қилди дардчил, заифлар.
Адо қилди фидойилар ўзин —
Жон берди жонсарак майиблар…
Бировларни очлик олиб кетди,
Бировларни унинг вос-воси.
Ташвишдан зўриқиб, тўсат вафот этди
Чагал аймоғининг пешвоси.
Дилгир одам эди, одил, куюнчак,
Юртга бағишлаган эди умрини.
Бир кесарди марҳум етти ўлчаб,
Энди ким босади унинг ўрнини?
Кимни сайлаш керак энди пешволикка?
Яна ташвиш билан қайнар оломон.
Саҳардан майдонда яна халқ тикка.
Ҳамманинг кўнглида жо эди бир ном.
Чиндан, ким, келганда шаҳзода, каззоб,
Ерга қаратмади юзларимизни?
Қаҳатлик қаҳрида ким топди нажот?
Ва ким халос этди қизларимизни?
— Ростон!
— Ростон бўлсин!
— Ростон муносиб!
— У тадбиркор, оқил, донишманд!
Ёш бўлса ҳам эл ғами билан банд! —
Сурон турар эди майдонни босиб.
Йигит бош кўтарди:
— Йўқ, оқил мен эмас.
Юрт олдида гуноҳим катта… —
Майдон сув сепгандай жим бўлди бирпас,
Халойиқ турарди лол ва ҳайратда.
— Хом сут эмган банда, Дол Қоядан қайтдим,
Мен бобомга топдим узлатдан гўша.
Мен бир нодон, қўрқоқ, бор гапни айтдим.
Жами доноликни ўргатган ўша.
Минг йиллик удумни буздим мен бадбахт,
Юрт олдида гуноҳим катта.
Бари бир куфримдан кечмайсиз ҳеч вақт…
Халойиқ туради лол ва ҳайратда.
Халойиқ турарди лол ва қайратда
Ростоннинг бобоси тирик! Водариғ!
Ўйлар ёнар эди бу сукунатда
Тоғларни, тошларни гўё ағдариб.
Уфқлар нопармон, барглар ҳали нам;
Тонг дунёни шабнамга чайган.
Тепада Дол Қоя ғариб, букчайган.
Ғорда бу жимликдан пирпирайди шам.
Ҳаёт қай томонга оқади энди?
Халойиқ туради лол ва қайратда.
Шунда бир товушдан сукут чил-чил синди:
— Кечамиз!
— Юз марта!
— Минг марта!
Майли, Доно бобо бўлсин қошингда,
Биз сени деганмиз, пешвоимиз бўл! —
Қалққан оломонни тинчитиб шунда
Ростон майдон ора кўтаради қўл:
— Маъқул, сайланг мени!
Лекин шартим шу:
Йўқотамиз мудҳиш удумни.
Илк фармоним бўлур Дол Қояга қарши,
Асрларга қарши тикдим ўзимни!
Гўёки тоғларда қанот қокди Ҳумо,
Бирпас жимликдан сўнг қалқди садолар:
— Донишмандлик нурин сочиб доимо
Яшасии дунёда ҳамма боболар!
Яшасин дунёда ҳамма боболар!
* * *
Мен билмайман чағал аймоғини.
Бўлганми бундай эл, бундай мамлакат.
Аммо афсона дер гапнинг қаймоғини:
Авлодлар аждодлар билан ялакат.
Билмайман ёлғонми-ростми бу қисса,
Илдизи қайларга бориб етади.
Биламан: ҳар бўғин, ҳатто ҳар кимса
Дунёнинг бир қисмин олиб кетади.
Инсон чексиз камолот деб яшар,
Марралар кетидан келар марралар.
Дахлсиз меросдир унга бани-башар
Мисқоллаб тўплаган зарралар.
Аста ваҳшатлардан покланар дунё,
Инсоннинг қалб қуёши ўчмас.
Ҳадик солмас элга мудҳиш рўё,
Дол Қоя устида қузғунлар учмас.
Ўтмишу келажак — бус-бутун.
Тарихнинг қаъридан келар садолар:
Набиралар бахти, камолоти учун
Яшасин дунёда ҳамма боболар!
1985—86