Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

2. ИБН М У Х А М М А Д Ж О Н ЮСУФ А Л -К О Р А Б О Р И Й
Урта Осиёнинг XVII ас рда ги нжтимоий ва илмнн 
т а ф а к с у р и н и н г йирик н ам оя н д ас и д и р. У а с л и д а О зар- 
б а й ж о и л н к булиб, ижтимоий-сиёсий шароитиииг нечо;\- 
л и к [•уьаккабли гига ц а р а м а и , узнпинг бую к с а л а ф л а - 
р и — а с а р л а р н д а
б а ъ зн
илгор а н ь а п п л а р н н
давом 
эттнрл олгап пжодкордир.
ФаГыасуф 1503 пили К а в к а з орти Араке дарёсппннг 
у р тас и д ан ш имол томонда ж о й л а ш г а и К о раб ог деган 
торлик ^ и ш л о ц д а т у ш л г а н . Б и р о р бир м а н б а д а унинг 
т у г н л г а к йили уч рамайди. Л е к и н 10925 рацамли'Ц улёз- 
маиикг иккинчи с а х и ф а си д а гн ту р тл и к асосида а б ж а д
^исоби билан мелодии 
1563 йилни келти ри б 
чикар- 
дик.
1570 йилда 16 ёш ли к К рраб огн й Ш ирвоп га келади. 
Ш и р в о с д а г и сиёсий г а л а ё н л а р т у ф ай л и К^орабогии рш а 
йилиинг узи да Ш ер о зга ж у н ай д и ва Х аби б улл о М и рза- 
ж он Ш ерози й д ан та^ ен л о л а б ош лай дн . 1\орабогий ус- 
този нкнг ваф о ти д ан сунг С а м а р к а н д н » н г таи и ^ л и сий- 
м о л ар и д аи , К убровп я о^имининг ф ао л т а р ш б о т ч н л а р и - 
д ан б улга н Х али у л л о Б а д а х ш и й
билан
тан и ш ад и ва 
унинг сэ д и ^ шогирдига ай л ан ад и . У умрипииг сунгги 
й п лл ари н и шу ерд а 
у т к а з а д и ва 1647 
йилда 
вафот 
этади.
О л имнинг к а б р и ав в а л С аф и д муи д еган к;ищл.окда 
(Бухоронинг ж а н у б н д а Бобойи Ш ав ц и П о р а д у з, кейнн- 
ч а л и к С а л л а х о н а деб а т а л г а н д а р в о з а
т а ш ц а р и с и д а ) , 
бир леча ун й и л л а р д а н сунг 1690 йилда унинг цолдиьр 
л а р н Б а д а х ш о н г а кучирнлиб, устозн Х али ул л о Б а д а х ­
ший к а б р и ён и да ^ а й т а д а н д а ф н этилади.
187

---

К ррабогий ан и ^ ф а н л а р д а н х а б а р д о р
булиб, тиб- 
биётни билган, астроном ия ва б ош ^а ф а н л а р г а
я^ин- 
д ан цизицкан. Ш унингдек, у узи гач а булган ф а л с а ф и й
й уналиш ва о ц им ларни цадимги юнондан торти б ^ з за- 
м он ас и га ча пухта у зл а ш т и р га н . К,ораборий Аристотел- 
нинг «Осмон х а к и д а » номли асари билан яхш и тан и ш
булган. У илмий ф а о л и я т д а н т аи щ а р и ш е ъ р и я т бил ан
^а м цизиодан. Унинг номи уша д а в р ш ои рл ари ор ас и д а 
тез-тез ёдга олиб 
ту р и л га н л и ги
м а н б а л а р д а к ^ п л а б
учрайди. К о р аб о ги п д ан бой ф а л с а ф и й мерос долган, 
унинг ж а м и ас а р л а р и н и н г сони 24 т а д а н ошади. У л а р
асл нусхадаги р и сол ал ар, шарх1 ва и зо х л ар д ан т а р к и б
топгандир.
К рраборипипнг ф а л с а ф и й ^ а р а ш л а р и , унинг во^ел и к 
хац н даги таъ л п м о ти б ош ^а куп урта аср ш а р ^ мута- 
ф а к к и р л а р и таъ лп м оти каби пантеизм э л е м е н т л а р и г а
эга. «Худо б и рл ам чи с а б а б » ,— дейди ф ай л ас уф .
К,ораборий бутун о л ам н и ^онуний т а р з д а узвий бог- 
л иц булган ягона ж и см д еб тас ав в у р ^и л ад и : « О л а м —' 
ягона жисм, ундаги б а р ч а
м а в ж у д
и а р с а л а р
унинг 
аъ зо ла р и д и р . О л а м д а
ним аки 
содир булса, ха м м а с и
ж и см м а н ф а а т и га ^ а р а т н л г а н »
К,ораборнйнинг мана шу фикри гоят д и в д а т г а сазо- 
вордир. У бутун х од п с ал ари и жисмонин ол ам га , н ар са - 
л а р ол ам и га бупсундирадп. Ер, .%аво, сув ва оловдан 
п б о р а т турт уисур моддий о л ам н и таш ки л этган б арч а 
и а р с а л а р ’ асосида ётади. Л ек и н у ол ам н и ан а шу ун- 
сурларн и н г механик ^уш и ли ш и эмас, б алки м у р а к к а б
д и а л е к т и к бирлиги деб туш унади: « б и р л и к л а р н и н гс о н - 
г а м ун осабати турт унсурнинг хай воиотга мун осабати
каби д ир. Зероки, у л а р д а н т аш к и л топган ^ай в он отдаги
кури н иш ш акли ^ а й в о н л а р турини таш ки л э т а д и » 2.
К,ораборий олам ни тушуниш н а з а р и я с и г а с а б а б и я т
цоидасини асос цилиб олади. Унинг бу ^ а р а ш л а р и эса 
м у т а к а л л и м л а р ф и к р и га ^ а р а м а - ц а р ш и д и р . 
К а л о м г а
кура, ол ам — н а р с а л а р н и н г тарти б си з 
йирини
, 
у л ар н и н г 
п ай до бз?лиши ва йу^олиш и м утлацо уз хатти-х4а р а к а - 
ти да эркин б улган худо иродаси га борлш ушр.
К ораборийга кура, об ъектив о л а м д а г и б ар ч а нарса- 
л а р уэаро са б а б -о ц и б ат м у н о с а б а т и д а д и р л а р . Ш ун д ай
килиб, ^ а р ]^андай оц ибат са б а б г а эга. «Б и н об ари н ,—