Dáliyller túsinigi Reje: Da`liller tusinigi. Da`liller klasisfikatsiyasi (turleri)

Tema: Dáliyller túsinigi


Reje:
1. Da`liller tusinigi.
2. Da`liller klasisfikatsiyasi (turleri).
3. Da`lillew predmeti.
Da`lillersiz birde bir jinayat isin ko`z aldimizg`a keltirip bolmaydi. Sonin` ushin da jinayat protsessinde da`liller tusinigi ulken a`hmiyetke iye.
Da`liller tusinigine da`liller huqiqinin` tusinigi ha`m da`liller teoriyasinin` tusinigi jaqin bolip, lekin olar ortasinda ulken ayirmashiliq bar.
Turmisimizda turli haqiyalar, ha`diyseler, jag`daylar, ha`reketler bolip, olardi biz faktler dep ataymiz. Lekin bul tuwridan-tuwri jinayat isine da`litl sipatinda qabil etip alinbaydi. Bul faktler da`lil boliwi ushin to`mendegi talaplarg`a juwap beriwi kerek:
1. Faktlik mag`liwmatlar da`lil boliwi ushin bular jinayiy ha`diyse menen baylanisqan boliwi kerek. Yag`niy qanday da bir jinayiy ha`diyse juz bergen yaki bermegenligin ko`rsetip turiwi sha`rt.
2. Faktlik mag`liwmatlar nizamda ko`rsetilgen ta`rtipte protsessual ra`smiylestirilgen, yag`niy protokollarda sa`wlelendir-ilgennen son` da`lil boliwi mumkin.
3. Faktlik mag`liwmatlar da`lil boliwi ushin tiyisli ma`mleket organlari - tergewshi, sorastiriw organlari, prokuror ha`m sud ta`repinen tabilg`an, aniqlang`an ha`m tekserilgen boliwi lazim. Yag`niy olar usi organlardin` teskeriwlerine tiykar boliwi kerek.
4. Faktlik mag`liwmatlar da`lil boliwi ushin, olar nizamda ko`rsetilgen O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 81-stat`yasinin` 2-bo`liminde ko`rsetilgen dereklerden aling`an boliwi sha`rt. Usi qatnasiq penen operativ, agentura mag`liwmatlar, anonim xatlar ha`m izlep tabiw itlerinin` mag`liwmatlari da`lil bola almaydi.
Da`liller huqiqi bul da`lillerdin` tabiw, toplaw, ra`smiylestiriw, tekseriw ha`m bahalawdi ta`rtipke saliwshi jinayat protsessual kodeksinde ko`rsetilgen huqiqiy normalar. O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 81-stat`yasinan 212-stat`yasina shekem tuwridan-tuwri da`liller huqiqin sho`lkemlestirse, basqa bir qatar huqiqiy normalar, yag`niy O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` stat`yalari tuwri da`liller huqiqina tiyisli.
Da`liller teoriyasina ta`riyp bersek, bul da`liller haqqinda alim, praktikaliq xizmetkerler ha`m basqa yuristler ha`m sabaqliqlardin` da`liller haqqinda qadag`alaw pikir - so`ylesiw bolip tabiladi.
Islengen ha`r qanday jinayat isi boyinsha a`melde usi jinayat qanday islengenligin, kim ta`repinen ha`m usi shaxstin` ha`reketi yaki ha`reketsizligi ushin juwapker boliwi siyaqli halatlar aniqlaniwi lazim. Tergew organlari, prokuror, sud bunday halatlardi tek da`liller ja`rdeminde aniqlawlari, da`lillewleri mumkin. Tergew organlari prokuror, sudtin` usi halatlardi aniqlawda qaratilg`an iskerliklerin da`lillew deyiledi.
Jinayat sudlaw islerin jurgiziwdin` tiykarg`i mazmuni, olardi qozg`atiwdan baslap, tap joqari sudlar ta`repinen qayta ko`rilgenge shekem, jinayat protsessi ha`r bir konkret basqishi aldinda turg`an waziypalar menen belgileniwshi shegara ha`m formalarda da`liller menen islesiwdi talap etedi. Barliq protsessual qatnasiqlar ol yaki bul formada da`lillerdi tabiw ha`m tekseriw menen baylanisli. A`lbette putin jinayat protsessin da`lillewge ten`lestiriw bolmaydi, lekin da`lillew jinayat protsessinde a`hmiyetli orin tutadi.
Jinayiy waqiya menen baylanisli bolg`an fakt ha`m halatlardi o`z waqtinda toliq aniqlaw jinayiy ha`rekettin` aldin aliwda juda` a`hmiyetli rol oynaydi. Tek ob`ektiv haqiyqatti aniqlaw joli menen g`ana nizamshiliqti tuwri a`melge asiriw mumkin. O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 463-stat`yasinda ayiplaw hukimi gumanlarga tiykarlang`an boliwi mumkin emes dep ko`rsetilgen.
Demek, jinayat boyinsha ob`ektiv haqiyqatti tek da`liller sebepli aniqlaymiz. Sonin` ushin da waqiyag`a baylanisli haqiyqatti toliq aniqlaw - da`lillewdin` tiykarg`i maqsedi esaplanadi.
Sonday qilip, da`liller derekleri ja`rdeminde jinayat isi ha`r ta`repleme, toliq ha`m qalis tekserip shig`iladi.
Qandayda bir jinayat isin da`lillersiz ko`z aldimizg`a keltiriw qiyin. Demek da`liller jinayat isin sheshiwde, ha`m de da`lilleniwi lazim bolg`an halatlardi aniqlawda juda` ulken a`hmiyetke iye.
Basqa tarawlardag`i siyaqli da`liller teoriyasinda da ilimiy klassifikatsiyanin` a`hmiyeti sonda, ol toplang`an bilimlerdi sistemag`a saliwg`a ja`rdem beredi, tusinik ha`m terminlerden tuwri paydalaniw imkaniyatin beredi, pa`n tilinin` ha`r turli boliwinin` aldin aladi. Haqiyqattanda da`liller tusinigi qatan` aniqlang`anda, onin` barliq terminleri aniqlang`anda, da`lillerdin` turli shegaralang`anda, teoriya tili aniqlang`anda g`ana da`lillerdi klassifikatsiya qiliw mumkin. Da`liller kelip shig`iwina qarap ha`r turli boladi.
Da`liller klassifikatsiyasi bir qansha tiykarlar boyinsha a`melge asiriladi ha`m quramali sistemani sho`lkemlestiredi.
«Da`liller» termininin` ma`nisin tuwri biliw ha`m tusiniw, sonin` menen birge a`melde tuwri usiniw maqsetinde da`lillerdi klassifikatsiya qiliw 3 turli jo`nelis boyinsha a`melge asiriladi:
1. Tuwri ha`m qiya da`liller;
Bas faktke baylanisli aling`anda da`liller tuwri ha`m qiya da`lillerge bo`lingen.
2. Ayiplaw ha`m aqlaw da`liller;
Ayiplaw predmetine qarap, da`liller ayiplaw ha`m aqlaw da`lillerge bo`linedi.
3. Da`slepki ha`m payda bolg`an da`liller;
Aliw deregine qarap da`liller da`slepki ha`m payda bolg`an da`lillerge bo`linedi.
Tuwri da`lil dep, tuwri (yag`niy bir basqishli) is boyinsha da`lillew predmetine yaki onin` nizamda ko`rsetilgen elementlerinen birin aniqlaytug`in da`lilge aytiladi.
Qiya da`liller dep, ko`p basqishli iskerlik na`tiyjesinde buring`i araliq fakttin` barlig`in, keyin bolsa ol arqali da`lillew predmetin yaki onin` elementin tiykarlap beriwshi da`lillerge aytiladi.
Aqlawshi da`liller dep, jinayiy ha`diysenin` juz bermegenligin, ha`reket yaki ha`reketsizlikte jinayat sostavinin` joqlig`in, ayiplaniwshi sipatinda iste qatnasiwshig`a tartilg`an shaxsti ayipsizlig`in tastiyiqlawshi, sonday-aq onin` juwapkershilik da`rejesi ha`m xarakterin jen`illestiriwge qaratilg`an halatlardi tastiyiqlawshi da`lillerdi tusinemiz.
Ayiplawshi da`liller dep, jinayiy ha`diyseni aniqlawshi ha`m oni islewde ayiplaniwshinin` ayipdarlig`in tastiyiqlawshi, sonday-aq juwapkerlik da`rejesin ha`m xarakterin awirlastiriwg`a qaratilg`an halatlardi tastiyiqlawshi da`lillerdi tusinemiz.
Da`lillerdi da`slepki ha`m payda boliwshi da`lillerge bo`liwdi, jeke ha`m da`liliy da`lillerdin` tuzilisindegi ayirmashiliqlardi esapqa alip, olarg`a baylanisli a`melge asiramiz. Jeke da`slepki da`lil bolip, ma`sali, jinayiy ha`diyseni yaki onin` qandayda bir halatin guzetken ha`m bul haqqinda da`lillew adresatina xabar berip atirg`an guwanin` ko`rsetpeleri esaplanadi. Bunday guwanin` ko`rsetpeleri, oni soraw qiliw protokoli menen ten` bolip da`slepki da`lil bolip esaplanadi.
Da`slepki da`lil bolip qandayda bir ha`diyse haqqinda jekke xabardar bolg`an shaxs ta`repinen duzilgen ha`jjet de esaplanadi, bul haqqinda bul hujjette de aytip o`tiledi.
Da`lillew - isti nizamli, tiykarlang`an ha`m a`dalatli sheshiw ushin a`hmiyetke iye bolg`an halatlar haqqinda haqiyqatti aniqlaw maqsetinde da`lillerdi toplaw, tekseriw ha`m bahalawdan ibarat.
Da`lillew predmeti - ha`r bir konkret halatda jinayat isin tuwri sheshiw ha`m jinayat-sudlaw islerin jurgiziw waziypalarin a`melge asiriw ushin a`hmiyetli bolg`an waqiyalardin` qa`siyetleri ha`m baylanislarin sa`wlelendiriwshi halatlar sistemasi.
Da`liller dereklerinin` turlerine O`zbekstan Respublikasi JPKsinin` 81-stat`yasinin` 2-bo`liminde ko`rsetilgen to`mendegiler kiredi:
1. Guwanin` ko`rsetpeleri,
2. Ja`birleniwshinin` ko`rsetpeleri,
3. Guman qiliniwshinin` ko`rsetpeleri,
4. Ayiplaniwshinin` ko`rsetpeleri,
5. Sudlaniwshinin` ko`rsetpeleri,
6. Eksperttin` juwmag`i,
7. Da`liliy da`liller,
8. Hawazli jaziwlar,
9. Video jaziwlar,
10. Kino ko`rsetiw,
11. Foto suwretler,
12. Tergew ha`m sud qa`rejetlerinin` protokollari,
13. Basqa hujjetler.
Tek usi dereklerden aling`an faktlik mag`liwmatlar g`ana protsessual ra`smiylestirilgennen keyin da`lil kushine kiredi ha`m jinayat isi boyinsha da`lil bola aladi.
Da`lillew predmeti menen da`lillew shegarasi o`z-ara baylanisli tusinik.
Da`lillew predmeti is boyinsha da`lilleniwi za`rur bolg`an faktler jiyindisin sho`lkemlestirse, da`lillew shegarasi bul faktlerdi tuwri aniqlaw ushin tartilatug`in da`liller shegarasi.
Da`lillew shegarasi degende, jinayat isi boyinsha jiyilg`an ha`m oni tuwri sheshiwdi ta`miynleytug`in za`rurli da`liller jiyindisi tusiniledi.
Sonday qilip, da`lillew shegarasi - bul da`lillew predmetin aniqlaw ushin za`rur bolg`an da`liller sistemasi.