Djalilova Zarnigor Baxadirovna, BuxDU, Ingliz tilshunosligi kafedrasi dotsenti, f f. f d.(PhD); Umarova Mohlaroyim Sirojiddinovna

Ingliz va o’zbek she’riyatida konseptual metafora ko’rinishlari.
Djalilova Zarnigor Baxadirovna, BuxDU, Ingliz tilshunosligi kafedrasi dotsenti, f.f.f.d.(PhD); Umarova Mohlaroyim Sirojiddinovna, BuxDU, Lingvistika: ingliz tili mutaxassisligi 1-kurs magistranti
Annotatsiya: Tilshunoslikda metafоralar tаlqiniga bo`lgan munоsаbаt ushbu fаn rivojlаnishining chuqur ildizlаriga bоrib tаqаlаdi. Ammо zаmоnаviy tilshunоslik sohalari paydo bo`lishi bilan bir qatorda ushbu masalaga bo`lgan yondashuvlar va talqinlar ham o`zgarib bormoqda. Ushbu tezisda konseptual metafora tushunchasi, uning kelib chiqishi, ko’rinishlari hamda ingliz va o’zbek she’riyatida tutgan o’rni, uning qay darajada o’rganilganligi haqida so’z yuritiladi.
Kalit so’zlar: metafora, konsept, konseptual metafora, she’riyat, adabiy metafora.
Annotation: The relationship to the interpretation of metaphors in linguistics goes back to the deep roots of the development of this science. But along with the emergency of modern linguistic fields, approaches and interpretations to this issue are also changing. This thesis discusses the concept of conceptual metaphor, its origin and place in English and Uzbek poetry, and to what extent it has been studied.
Keywords: metaphor, concept, conceptual metaphor, poetry, literary metaphor.
Аннотация: Отношение к интерпретации метафор в языкознании восходит к глубоким корням развития этой науки. Но вместе с появлением современных лингвистических полей меняются и подходы и трактовки этого вопроса. В данной диссертации рассматривается понятие концептуальной метафоры, ее происхождение, проявления и место в английской и узбекской поэзии, а также степень ее изученности.
Ключевые слова: метафора, концепт, концептуальная метафора, поэзия, литературная метафора.

Tilshunoslikda matefora tushunchasi mavjud bo’lib, “nomlanish”, “ko’chirish” ma’nosini anglatuvchi yunoncha “metafora” so’zidan paydo bo’lgan. Ikki narsa yoki hodisa taqqoslanayotganda birining sifatlari boshqasiga ko’chishi mumkin. Metafora - bu matnni boyroq va hissiyotli qilishga imkon beruvchi adabiy uslub hamdir. Ushbu tushuncha, o'xshashlik asosida bir obyekt yoki hodisani boshqasi bilan yashirin taqqoslash tushuniladi. Masalan, oy "samoviy pishloq" deb nomlanadi, chunki pishloq dumaloq, sarg'ish va kraterga o'xshash teshiklar bilan qoplangan. Shunday qilib, metafora orqali bir obyekt yoki harakat xususiyatlarini boshqasiga o'tkazish mumkin bo'ladi. Ammo zamonaviy tilshunoslik rivojlanib borgani sari unda konseptual termini paydo bo’ldi. Bu termin bevosita metafora termini bilan ham aloqadorlikni kasb etdi. Konseptual metafora haqida bir qator fikrlar bildirilgan, u barcha fikrlar uchun asosdir. Misol uchun, “vaqt – pul”, “kasalliklar – dushman”, “hayot- sayohat”modellari mavjudki, ular ikki tushunchaning qaysidir o’xshash xususiyatlariga asoslanadi.

Ularning nima ekanligini, nima qilishini va ulardan qanday foydalanishni bilish bizning tanqidiy fikrlashni kuchaytiradi, empatiyamizni kengaytiradi va oxir-oqibat hayotimizni yaxshilaydi. 40 yil avval ushbu sohaga qiziqish uyg‘otgan “Metafores We Live By” kitobining muallifi Jorj Lakoff va Mark Jonson shunday yozadilar: "Metafora asosan bir narsani boshqa narsa nuqtai nazaridan tasavvur qilish usulidir va uning asosiy vazifasi tushunishdir."¹ Odatda kontseptual metafora mavhum narsani (maqsadli sohani) konkret narsa (manba sohasi) nuqtai nazaridan tushunish usulidir. Metafora tilni she'riy deb belgilovchi aniq uslubiy vositalardan biridir. Shoirlar o’zlarining adabiy asarlarida odamlar bog‘lashi mumkin bo‘lgan oddiy narsalardan foydalanadilar. Tabiatdagi obyektlar (jonli yoki jonsiz), narsalarga ko'pincha metaforik qiymat beriladi. Yozuvchi bir hodisa yoki obyektni boshqasidan foydalangan holda belgilaydi, birinchi obyektni ikkinchisining fazilatlari bilan bog'laydi. Konseptual metaforalar oʻxshatish bilan bir qatorda adabiy “troplar”ning umumiy toifasiga kiradi.² O‘xshatishdan farqli o‘laroq, konseptual metaforada ikki predmetni solishtirishda “kabi” yoki “dek” kabi solishtirish so‘zlari qatnashmaydi. She'riyatda, boshqa adabiy san'at turlarida bo'lgani kabi, muallif ham ikki shaxs,narsa, hodisa o'rtasida o'xshashlik munosabatlarini o'rnatishi mumkin. Metafora nafaqat kundalik suhbatlarda, balki adabiyotda ham keng tarqalgan. Misol tariqasida Emili Dikkinsonning “Because I could not stop for Death” she’ridan keltirilgan quyidagi parchaga e’tibor qaratsak:
Because I could nоt stоp fоr Death –
He kindly stоpped fоr me
The Carriage held but just Ourselves –
And Immortality³
Bu she’r mazmunida o‘limning tashrifi tasvirlangan. Dikkinson o’limni aravaga qiyoslab hayot sayohati nihoniga yetayotgan yo’lovchini olib ketishga kelganini tushuntiradi. Ma’lumki, “Life is a journey” (Hayot sayohat) metaforik modelida inson hayoti bir manzildan boshqa manzilga boradigan sayohat kabi tushuniladi.⁴ She’rning keyingi bandlarida o’lim abstract tushunchasi sayohatda mavjud moddiy ko’rinshdagi tushunchalar orqali (“We slowly drove…,(Biz sekin haydadik) We passed the School…,(Maktabdan o’tdik) We passed the Fields…,(Dalalardan o’tdik)”) o’quvchi tafakkurida aniq tasavvur hosil qilishga xizmat qiladi. Shunday qilib, muallif o’lim haqidagi o’y-xayollarini ochib berishda sayohatni tugatish metaforik tushunchasidan foydalanadi.
Ingliz adabiyotida olimlar ko’pincha konseptual metafora tabiati to'g'risida nazariya yaratganda, ular ko'pincha obrazli tilning badiiy tabiatiga e'tibor berishadi. Shu bilan birga, psixolingvistika va tegishli sohalardagi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, konseptual metafora an'anaviy metafora bilan bir xil fikrlash naqshlari va tana tajribalariga asoslangan. Shunday qilib, ular na standart kommunikativ me'yorlarni buzadilar, na ilgari taklif qilinganidek, maxsus iste'dodni ishlab chiqarishni yoki tushunishni talab qiladilar.⁵
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, konseptual metaforaning asosini tashkil etuvchi alohida so'zlar, she'riy metaforalarning talqini va yaratilish jarayonlarini qanday shakllantirishini bilish shoirlarga o'quvchilarning o'ziga xos metaforalarga munosabatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Boshqa tomondan, o'quvchilar she'riyatdagi metaforalarning yashirin darajada ishlashi va muayyan assotsiatsiyalar va hissiyotlarni qo'zg'atishi haqida tushunchaga ega bo'lishlari mumkin. Ingliz va o’zbek she’iyatida ham konseptual metaforalarning qo’llanishi bu lingvistik hodisaning qanchalik dolzarligi va ahamiyatliligidan darak beradi.