Diversifikatsiya (lot diversifi catio oʻzgarish, xilma-xil taraqqiyot) korxona (birlashma)larning faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi

Oʻzbekistan xalq xoʻjaligida yangi barpo etilgan sanoat korxonalarida asosiy mahsulot turidan tashqari qoʻshimcha mahsulotlar, xalq isteʼmoli tovarlari ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan.

Diversifikatsiya usulida tavakkalchilik bir necha tovarlarga taqsimlanadi, ya′ni biror tovarni sotish (sotib olish) yuqori tavakkalchilik bilan bog`liq bo`lishi boshqa bir tovarni sotishdan (sotib olishdan) bo`ladigan tavakkalchilikni kamaytirishga olib keladi.

Masalan, biror firma ikki xil mahsulot ishlab chiqaradi. Ma′lumki, bir vaqtning o`zida ikkala mahsulot turiga bo`lgan talabning kamayib ketish ehtimoli, ulardan bittasiga bo`lgan talabni kamayib ketish ehtimolidan yuqori. Ko`p hollarda bir turdagi mahsulotga bo`lgan talab kamayganda ikkinchi turdagi mahsulotga bo`lgan talab oshadi.

Firma o`z ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilib yoz oyida ikkinchi tur tovar hisobidan yo`qotadigan daromadini birinchi tur tovarni ko`proq sotish hisobidan qoplaydi. Xuddi shunday qish faslidagi yo`qotishlar ikkinchi tovar hisobidan qoplanadi. Ko`rinib turibdiki firma diversifikatsiya yo`li bilan tavakkalchilikni kamaytirdi. Lekin, diversifikatsiya tavakkalchilikni to`liq yo`qotmaydi, u faqat kamaytiradi xolos5.

Diversifikatsiya turlari

Xatarlarni diversifikatsiyasi

Diversifikatsiya ikki turga bo'linadi - bog'liq va bog'liq emas. Bilan bog'liq bo'lgan diversifikatsiya - bu mavjud biznes sohalari (masalan, ishlab chiqarish, marketing, ta'minot yoki texnologiya) bilan bog'liq bo'lgan kompaniya uchun yangi biznes yo'nalishi. Bilan bog'liq bo'lmagan (lateral) diversifikatsiya - bu mavjud biznes yo'nalishlari bilan aniq aloqalarga ega bo'lmagan yangi faoliyat sohasi.

Aktivga ega bo'lish xavfini ikki qismga bo'lish mumkin. Birinchi tarkibiy qism bozor tavakkalchiligidir. U shuningdek tizimli (sistematik) yoki xilma-xil bo'lmagan yoki o'ziga xos bo'lmagan deb nomlanadi. Bu barcha aktivlarga ta'sir qiluvchi umuman muhim omillar bilan bog'liq, masalan, iqtisodiy tsikl, urush, inqilob dinamikasi. Iqtisodiyot jadal rivojlanayotgan paytda aktivlarning katta qismi yuqori daromad keltiradi. Agar turg'unlik bo'lsa, moliyaviy vositalarning rentabelligi ham pasayadi. Ushbu xavfni istisno qilib bo'lmaydi, chunki bu butun tizim uchun xavf. Ikkinchi qism - bozorga tegishli bo'lmagan, o'ziga xos yoki diversifikatsiyalangan xavf. Bu umuman bozor holati bilan emas, balki ma'lum bir aktivning individual xususiyatlari bilan bog'liq. Masalan, ma'lum bir korxona aktsiyasi egasi ushbu korxonadagi ish tashlash, uning rahbariyatining layoqatsizligi va h.k. Ushbu xavf diversifikatsiya qilingan, chunki portfelni diversifikatsiya qilish orqali uni deyarli nolga kamaytirish mumkin. 20-asrning 60-yillari ikkinchi yarmi va 20-asrning 70-yillari boshlarida aktsiyalar rentabelligini tahlil qilgan G'arb olimlarining tadqiqotlari ko'rsatganidek, 20 ta aktivdan iborat portfel bozorga oid bo'lmagan xavfni deyarli butunlay yo'q qila oldi. Xalqaro diversifikatsiya qilingan taqdirda, aktsiyalar soni o'ntagacha cheklanishi mumkin. Yaqinda J. Kempbell, M. Lettau, B. Malkale va I. Xu tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, aktsiyalar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik 1980 va 90-yillarda 1960 yillarga nisbatan kamaygan va ortgan. ularning bozordan tashqari tavakkalchilik bilan bog'liq o'zgaruvchanligi. Bu endi 1960 va 1970 yillarda bo'lgani kabi xavfni kamaytirish darajasiga erishish uchun aksiyalar tarkibida portfelni kengroq diversifikatsiyalashni talab qiladi. Tadqiqot natijalari shakl. 3.2 va 3.3. Shakl. 3.2 gorizontal o'qda vaqt chizmasi, vertikal o'qda portfel rentabelligining indeksning standart og'ishidan oshib ketishi, bu Nyu-York fond birjasida, Amerika fond birjasida va NASDAQ tizimida sotiladigan aktsiyalarni o'z ichiga oladi. Diagrammadagi yuqori chiziq (qattiq chiziq) tasodifiy tanlangan ikkita aktsiyalar portfelini, yuqori chiziq chizig'i 5 ta aktsiyalar portfelini, o'rtadagi nuqta chiziqlar 20 ta aktsiyalar portfelini, pastki chiziqlar esa 50 ta aktsiyalar portfelini aks ettiradi. Grafadan ko'rinib turibdiki, 60-70-yillarda 20 ta aktsiya portfelining rentabellik standart me'yoridan oshib ketishi 10% dan kam bo'lgan. 1985 yildan 1997 yilgacha u 15% dan 20% gacha. Shu bilan birga, 1985-1997 yillarda 50 ta aktsiyalar portfelining rentabelligi standart og'ishidan oshib ketish 10% dan kamni tashkil etdi. Shunday qilib, 1985 yildan 1997 yilgacha bo'lgan davrda diversifikatsiyadan xuddi shu natijani olish uchun 1963 yildan 1985 yilgacha bo'lgan davrda 20 ta aktsiyalar portfelini taqdim etish uchun 20 ta emas, balki 50 ta aktsiyani portfelda birlashtirish kerak edi.