Диссертацияларининг асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар ва Россия

АСОСИЙ ҚИСМ
Олий таълим муассасалари маблағларини 
бошқаришда молиявий бошқарув механизмларини 
шакллантириш тамойил ва хусусиятларини таҳлил 
этишдан олдин, фикримизча, «молиявий механизм» 
тушунчасига ойдинлик киритиш зарур.
Иқтисодий нуқтаи-назардан молиявий меха
-
низм жамият ҳаётининг ижтимоий ва иқтисодий 
соҳаларига таъсир ўтказиш учун қўлланилади. У, 
бир томондан, молиявий механизмнинг таркибий 
тузилмаси, иккинчи томондан, жамият талабларини 
қаноатлантириш учун давлат ва хўжалик субъектлари
-
да шакллантирилаётган молиявий ресурслар ҳажми 
орқали амалга оширилади
Фикримизча, иқтисодий тизим фаолияти сама
-
радорлиги фақат молиявий ресурслар ҳажми дара
-
жаси билан эмас, кўпроқ қўлланилаётган молиявий 
механизм модели орқали таъминланади. Мазкур 
мулоҳазага мос тарзда эътироф этиш мумкинки, 
ижтимоий ва иқтисодий соҳага молия механизмла
-
ри икки кўринишда: миқдорий ва сифат кўрини
-
шида таъсир ўтказади.
Миқдорий таъсир давлат органлари ва иқти
-
содиёт субъектлари томонидан шакллантирилган 
молиявий ресурслар ҳажми ва уларнинг мамлакат 
молия тизими соҳалари ўртасида тақсимланиши 
нисбатлари орқали ифодаланади. Молиявий меха
-
низмнинг сифат кўринишидаги таъсири алоҳи
-
да олинган иқтисодиёт субъекти фаолияти ёки 
умумиқтисодий ривожланишни рағбатлантиришга 
йўналтирилган молиявий ресурсларни шаклланти
-
риш усуллари билан боғлиқ. Бундай усуллар жум
-
ласига солиқ ставкаларини пасайтириш, бюджет 
дефицитининг максимал миқдорини аниқлаш, рағ
-
батлантириш хусусиятига эга бўлган молиявий му
-
носабатлар тизимини ишлаб чиқиш ва бошқаларни 
киритиш мумкин. 

---

183
№ 2 (13)
Апрель-июнь, 2021 йил
Кўриниб турибдики, улар моҳиятан олганда 
бир-биридан фарқланса-да, алоҳида жиҳатлари 
бўйича умумий хусусиятларга эга. Хусусан, мо
-
лиявий механизм хўжалик механизмининг тарки
-
бий қисми эканлиги; молиявий механизм молиявий 
муносабатлар шакллари, турлари ва усулларининг 
жамланмаси эканлиги; молиявий механизм мо
-
лиявий ресурсларни шакллантириш ва ишлатиш 
услублари жамланмаси эканлигини қайд этиш 
мумкин. Бизнингча, энг муҳим жиҳат, молиявий 
механизм белгиланган мақсадга эришиш учун мо
-
лиявий ресурсларни ҳаракатга келтиришга хизмат 
қилишининг эътироф этилишидир. 
Фикримизча, олий таълим муассасалари молиявий 
ресурсларини бошқариш механизми – давлат ва жа
-
мият томонидан қўйилган вазифаларни амалга оши
-
риш борасидаги фаолиятни ташкил этиш ва олиб бо
-
риш механизмининг таркибий қисми бўлиб, страте
-
гик ва тактик мақсадларни амалга ошириш мақсадида 
молиявий ресурсларни шакллантириш ва ишлатишга 
доир молиявий муносабатларни ташкил этиш шакл
-
лари, турлари ва усуллари жамланмасидир. 
Бир қатор иқтисодчи олимлар молиявий бошқа
-
рув механизмининг икки, яъни директив ва тартибга 
солиш тури мавжуд, деб ҳисоблайдилар. Уларнинг 
фикрича, биринчи турдаги молиявий бошқарув ме
-
ханизми давлат иштирок этаётган муноасабатларга 
нисбатан ишлаб чиқилиб, солиққа тортиш, бюджет 
харажатлари, бюджет тизимини ташкил этиш, мо
-
лиявий режалаштиришга тегишлидир. Тартибга 
солиш туридаги молиявий бошқарув механизми 
давлат манфаатларига алоқадор бўлмаган ва ички 
молиявий муносабатларни ишлаб чиқишда қўлла
-
нилади. Бунда молиявий ресурсларни ишлатиш
-
нинг умумий қоидалари белгилаб берилади. 
Иккинчи гуруҳ олимлари молиявий бошқарув 
механизмини давлат органларининг таркибий ту
-
зилиши, яъни умумдавлат, маҳаллий ҳокимият ор
-
ганлари ва маҳаллий бошқарув органлари молия
-
вий механизмлари орқали ифодаланишини таклиф 
этишган. Улар жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий 
ҳаётига таъсир этиш нуқтаи-назаридан молия
-
вий бошқарув механизми таркибига молиявий 
ресурсларни шакллантириш ва ишлатиш меха
-
низмлари, тартибга солиш механизмлари ва мо
-
лиявий рағбатлантириш механизмларини киритиш
-
ни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблашади. 
Молиявий механизм бошқарув даражасига қа
-
раб ҳам таснифланиши мумкин. Улар жумласига 
давлат молияси (умумдавлат ва маҳаллий бошқарув 
органлари молияси) ва иқтисодиёт субъектлари мо
-
лиясини киритиш мумкин.
Фикримизча, “молиявий бошқарув механизми” 
тушунчасини янада тўлиқ ифодалаш учун унинг 
таркибий тузилмасини таҳлил этиш лозим. Эъти
-
роф этиш зарурки, “молия механизми” тушунча
-
сига ёндашувлар каби, молиявий бошқарув меха
-
низми таркибий тузилмасини аниқлаш юзасидан 
илмий манбаларда бир-биридан фарқланувчи ёнда
-
шувлар мавжуд.
Хусусан, иқтисодчи олимларнинг бир гуруҳи 
молиявий бошқарув механизми таркиби функцио
-
нал элементлар (молиявий ресурсларни шакллан
-
тириш, молиялаштириш, рағбатлантириш ва ҳ.к.) 
ва ташкилий-бошқарув элементлари (молиявий ре
-
жалаштириш ва прогнозлаш, оператив бошқариш, 
молиявий назорат)дан иборат, деб ҳисоблашади.