Диссертация илмий раҳбар: техника фанлари номзоди, доц. Н. Б. Мирзаев 2021 й. Ташкент 2021 2

 
10. Пойабзал қисмларини (чўнтак, гулчин) қаттиқлаштириш учун 
сингдирилган қаттиқ нотўқима мато 
Жадвал 16 
№ 
Артикул 
Ранги 
Сирт 
зичлиги, 
г/см² 
Қалинлиги, 
мм 
Эни, см 
Маҳсулот 
таркиби 
1. 
СП 2/1 ПП-100 Қора 
400 ± 40 
1,7 ± 0,2 
150 ± 4 
синтетика, 
полимерная 
композиция 
2. 
СП 2/3 ПП-100 Қора 
600 ± 50 
2,1 ± 0,2 
150 ± 4 
синтетика, 
полимерная 
композиция 
3. 
СП 2/1 ВИ-НП-
100 
Кулранг 
400 ± 40 
1,7 ± 0,2 
150 ± 4 
синтетика, 
полимерная 
композиция 
4. 
СП 2/3 ВИ-НП-
100 
Кулранг 
560 ± 50 
2,1 ± 0,2 
150 ± 4 
синтетика, 
полимерная 
композиция 
5. 
СП 2/3 ВИ-ПП-
100 
Кулранг 
560 ± 50 
2,1 ± 0,2 
150 ± 4 
синтетика, 
полимерная 
композиция 
 
11. Нитрил қоплама ишлаб чиқариш учун нотўқима игна билан 
зарб қилинган мато 
 
Жадвал 17 
№ 
Артикул 
Ранги 
Сирт 
зичлиги, 
г/см² 
Қалинлиги, 
мм 
Эни, см 
Маҳсулот 
таркиби 
1. 
С 3/4 
Қора 
350 ± 25 
1,9 ± 0,2 
150 ± 2 
ПЭФ-100% 
2. 
С 3/6 
Қора 
400 ± 30 
2,1 ± 0,2 
150 ± 2 
ПЭФ-100% 
 

---

76 
Кўриб 
чиқилган 
пойабзал 
учун 
мўлжалланган 
нотўқима 
материаллар, пойабзал астари учун қўлланилишда, бир қатор 
авзалликларга эга. Бу нотўқима матолар композит холида ишлатилгани 
учун ҳам бошқа ҳеч бирида бўлмаган гигиеник, антропометрик,
эстетик, технологик ва экологик ҳусусиятлари юқори. 

---

77 
IV БОБ. КОСТРУКТОРЛИК-ТЕХНОЛОГИК ҚИСМ 
4.1 Ҳимояловчи махсус пойабзали учун техникавий талаблар 
 
Республикамизнинг 
иқтисодий 
ривожланишининг 
барқарор 
суръатлари кўп жиҳатдан ишлаб чиқаришдаги меҳнат шароитлари 
ҳолатига боғлиқ. Ушбу йўналишда ишчиларни комбинезонлар, махсус 
пойабзал ва бошқа шахсий ва жамоавий ҳимоя воситалари билан 
таъминлаш масалалари айниқса долзарб бўлиб қолди.
Ҳарбий хизматчиларнинг оёқларини шахсий ҳимоя қилиш иш 
пайтида ва, айниқса, ёнғинларни ўчиришда ва тегишли қутқарув 
операцияларида оёқларни ҳимоя қилиши керак. Бундан ташқари, 
хавфсизлик пойабзаллари кўпинча нафақат ёнғин пайтида, балки кундалик 
иш пайтида кундалик кийим учун ҳам қўлланилади. Экстремал вазиятда ўт 
ўчирувчилар учун ёнаётган нарсалар атрофида ҳаракатланишнинг хавфсиз 
усулини танлаш қийин, шунинг учун бундай маҳсулотларда юқори 
даражадаги хавфсизлик бўлиши керак.
Ҳарбий хизматчилар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва 
хавфсизлик тузилмалари ходимлари учун ишлаб чиқарилган замонавий 
хавфсизлик пойабзаллари илғор технологиялар, энг янги компонентлар ва 
замонавий материаллардан фойдаланган ҳолда юқори технологик 
ускуналар ёрдамида ишлаб чиқарилган. Пойабзал нафақат оёқни, пастки 
оёқ ва оёқ билаги қўшимчаларни шикастланишдан, тажовузкор муҳитдан, 
қисқа муддатли олов таъсиридан ҳимоя қилади, балки сув ўтказмайдиган, 
зарбани ютувчи, антибактериалдир. Сўнгги пайтларда, ишлаб чиқариш ва 
истеъмолчиларнинг талаблари ортиб бораётганлиги сабабли, махсус 
мўлжалланган пойабзалларнинг дизайнлари сезиларли даражада ўзгарди. 
Пойабзал иш шароитларини ҳисобга олган ҳолда функционал мақсадга мос 
келиши, ишончли, эргономик, кўп қиррали бўлиши керак.[31] 
ГОСТ 12.4.103 ва Европа Иттифоқининг ЕН 345-1 стандартларига 
мувофиқ, махсус мақсадлар учун пойабзал асосий талабларга жавоб 

---

78 
бериши керак - эгасининг оёғини турли хил таъсирлардан ҳимоя 
қилиш.[34] 
Юқори ҳароратдан ҳимоя қилиш учун хавфсизлик пойабзалида ҳаёт 
тезлигининг ошиши билан енгиллик, кийиш қулайлиги ва атроф-
муҳитнинг юқори ҳароратида қулай ҳолати қадрланади. Иссиқликдан 
ҳимоя қилувчи материаллар пакетларини лойиҳалаш бўйича замонавий 
тавсиялар, уларни қайта ишлаш технологиялари хавфсиз оёқ 
кийимларининг эргономик кўрсаткичларини яхшилашга қаратилган.
Махсус пойабзалнинг сифатини ҳар хил иссиқликдан ҳимоя қилувчи 
материаллар билан эргономик баҳолаш маҳсулотнинг ўлчамлари, шакли, 
унинг қисмларини иссиқлик сақловчи, гигиена, антропометрик, 
физиологик, психофизиологик талабларга мувофиқлигини тавсифловчи 
хусусиятларни ҳисобга олишни кўрсатади.
Россия Федерациясининг давлат стандартига мувофиқ ГОСТ Р 
53265-2009 «Ёнғинга қарши ускуналар. Ёнғин ўчирувчининг оёқлари учун 
шахсий ҳимоя воситалари. Умумий техник талаблар. Синов усуллари 
»[26], иссиқлик ўтказувчанлиги паст бўлган ва конвектив иссиқликдан, 
шунингдек юқори ҳарорат таъсиридан ҳимоя қилиш учун мўлжалланган 
табиий мўйнадан ясалган изоляциялаш учун махсус пайпоқларидан 
фойдаланиш кўзда тутилган. Қўшимча изоляцияни физиологик ва 
гигиеник хусусиятларидан табиий мўйнадан кам бўлмаган бошқа 
материаллардан олишга рухсат берилади. Рўйхатдаги таркибий 
қисмларнинг комбинациясига рухсат берилади. Шунга қарамай, ушбу 
ечимнинг камчиликлари бор, чунки Ўзбекистоннинг иқлим шароитида 
ёрдамчи иситгичлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмас ва ҳозирги 
вақтда уяли тузилишга эга бўлган ва паст иссиқлик ўтказувчанлигига эга 
бўлган турли хил материаллар ишлаб чиқилган ва қўлланилмоқда.
Ёнғин ўчирувчилар учун хавфсизлик пойабзалларининг энг муҳим 
сифати уларнинг юқори ҳароратга чидамлилиги. 

---

79 
Юқори сифатли хомашёдан фойдаланилганлиги, илғор дизайн 
ечимлари ва технологияларидан фойдаланилганлиги сабабли, ўт 
ўчирувчилар учун ишлаб чиқарилган хавфсизлик пойабзали муҳим 
эргономик, дизайн ва технологик ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши 
керак: 
- пойабзал ишлаб чиқаришда истеъмолчининг оёғининг анатомик 
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган пойабзалдан 
фойдаланиш керак. Бу сизга тажриба ўтказмасликка имкон беради. иш 
куни давомида безовталик ва чарчоқ олдини олади; 
- намликдан (сув) ҳимоя қилиш учун пойабзалнинг иссиқдан 
сақловчи хусусиятларини сақлаб қолиш учун камроқ тикувли пойабзал 
бичимидан ишлатишга интилиш керак; 
- ўт ўчирувчилар учун махсус пойабзал дизайни (ён илмоқлар) 
бўлиши шарт 
бу кийиниш қулайлигини ва оёғини маҳкамлашни таъминлаш; 
- пойабзалнинг устки қисмлари сифатида ҳақиқий чармдан 
фойдаланилади, бу эса унга гигиеник хусусиятларни яхшилаш ва унинг 
фойдаланиш муддатини кўпайтиришга имкон беради; 
- пойабзал кийиш жараёнида устки қисмлари ва бетлик қисмининг 
ташқи қисмлари деформацияга учрайди. Оёқ билан алоқа қилганда, астар 
қисмлари сезиларли ишқаланишга, айниқса товон ва панжа қисмларида, 
намлик таъсир қилади. 
Табиий чарм астар сифатида ишлатилади, бу эса пойабзал шаклини 
ўзгартирмайди фойдаланиш пайтида, солиштирма қаршилик даражаси 
юқори булади ва яхши ҳаво ўтказиш қобилиятини беради.
Aстар сифатида кенг ҳаво ўтказувчанлигининг юқори фоизига эга 
бўлган мембрана материалидан фойдаланилади, бу оёқ терисига "нафас 
олиш" имконини беради ва ёзда "иссиқхона" таъсирини йўқ қилади.
Шундай қилиб, пойабзалнинг ички майдони қуруқ ва қулай бўлиб 
қолади; 

---

80 
- оёқни орқа товон, таг ва тўпиқ соҳасидаги таъсирлардан ҳимоя 
қилиш 
пойабзалда тумшуқ, металл ички таглик ва супинатордан 
фойдаланиш керак. Юқори зарба берувчи металл тумшуқ ости 
бармоқларни 200 Ж кучга эга бўлган зарбалар ҳимоя қилади. 
- қўйма патак юриш пайтида комфорт ва қулайликни таъминлайди. 
Қўйма патак иложи борича пойабзал шаклига мос келади ва юриш пайтида 
чиқиб кетмайди. Патак сифатда ишлатилган асл чарм ва чарм картондан 
тайёрланган хом ашё, антибактериал даволанадиган турли хил ички таглик 
материалларидир, улар намликни самарали равишда сингдиради ва 
қуритиб беради – бу эса пойабзал ичидаги микроиқлимга қулай шароит 
яратишга ёрдам беради; 
- тагликнинг иссиққа чидамли югуриш қатлами паст ва юқори 
ҳароратга (-40° C дан + 130° C гача), тажовузкор муҳитга (нефт 
маҳсулотлари, кислоталар, ишқорлар) чидамли, сирпанишга чидамли 
бўлиши керак; 
- пойабзал бир қаватли полиурэтан билан ҳам, икки қаватли 
полиурэтан билан ҳам ишлаб чиқарилади; 
- 
полиурэтан 
термополиурэтан 
таглиги. 
Оёқнинг 
ҳимоя 
хусусиятларини таъминловчи ноёб хусусиятларга эга бўлган каучук 
аралашмалар кенг қўлланилади; 
- ишлатилган барча металл буюмлар ва эҳтиёт қисмлар (милнинг 
кенглиги, михлар ва бошқалар) ППЕ-дан ясалган, коррозияга қарши 
материаллар ёки коррозияга қарши қопламага эга бўлиши керак; 
- ўт ўчирувчилар учун махсус пойабзал учун иссиқлик изоляция 
материаллари ўт ўчирувчилар учун махсус пойабзалга қўйиладиган 
талабларни қондириш учун ҳар хил қалинликда ишлаб чиқилиши керак. 
Тузилмалар ва таркибий материалларни таҳлил қилиш ўт 
ўчирувчилар томонидан ўта оғир шароитларда ишлатиладиган пойабзал 
ишлаб чиқариш учун устки ва таг қисмларнинг материалларига юқори 

---

81 
талабларни ҳисобга олган ҳолда пойабзал ишлаб чиқариш учун моделлар, 
дизайнлар ва технологияларни ишлаб чиқиш зарурлиги тўғрисида хулоса 
чиқаришга имкон берди.[26]
Юқори ҳароратнинг ўта оғир шароитида ишлатиладиган махсус 
пойабзал ишлаб чиқариш учун тузилмалар ва бутловчи материалларнинг 
таҳлили ўтказилди. Махсус мақсадлар учун пойабзал универсал, 
функционал бўлиши, тўғридан-тўғри иш шароитларига мослаштирилган 
бўлиши, ишончлилик, эргономика ва сифат кўрсаткичларига мос келиши 
кераклиги 
аниқланди. 
Юқори 
ҳароратга 
қарши 
хавфсизлик 
пойабзалларининг энг муҳим сифати уларнинг юқори ҳароратга 
чидамлилиги. Иссиқликдан ҳимоя қилувчи материаллар пакетларидан 
фойдаланиш, илғор дизайн ечимлари ва технологияларидан фойдаланган 
ҳолда, ишлаб чиқарилган иссиқликдан ҳимоя қилувчи хавфсизлик 
пойабзали муҳим эргономик, дизайн ва технологик ўзига хос 
хусусиятларга эга бўлиши керак.