Диссертация илмий раҳбар доц. А. Шернаев Тошкент 2018 4

37
 
37
Адизов С. Солиқ юки динамикасидаги ўзгаришларни эконометик моделлаштириш. Молия Журнали. 1/2016,89-б. 

---

46 
Жадвал маълумотларидан аниқ бўлдики, юқори солиқ юки Дания ва 
Швеция давлатларига тўғри келиб, мос равишда 48,3 ва 46,7 фоизни ташкил 
қилмоқда. Шунингдек ИҲРТ га аъзо мамлакатларда эса бу кўрсаткич
37 фоизни ташкил этмоқда. Таҳлил қилинган хорижий мамлакатлардаги 
солиқ юки даражаларига эътибор берсак, солиқ юкининг назарий жиҳатдан 
талқин қилинган меъёрий даражаси 30 фоиздан анча юқори бўлиб, айрим 
мамлакатларда эса солиқ юки хатто 40 фоиздан ортиқлигини кўришимиз 
мумкин. 
Бизнинг мамлакатимизда эса солиқ юки юқорида кўрганимиздек 30 
фоиздан ҳам кам кўрсаткични ташкил этади. Агар масалага назарий 
жиҳатдан талқин қилинган меъёр томонлама ёндашилса, республикамизда 
солиқ юкининг мақбул даражасига эришилди, дейиш мумкин. Бироқ, 
фикримизча, фақат макроиқтисодий кўрсаткичлар таҳлили асосидагина 
хулоса чиқариш ўринли эмас. Чунки, ялпи солиқ юкини аниқлашда 
ҳисобланган солиқлар эмас, балки бюджетга ҳақиқатда келиб тушган солиқ 
суммалари ҳисобга олинади. Бу эса, солиқлар бўйича бюджетга тўловсизлик 
муаммоси мавжуд бўлган бугунги шароитда, ҳисобланган, аммо бюджетга 
тўланмаган солиқ суммаларининг ялпи солиқ юки таркибига кирмай қолиши 
ва натижада унинг паст даражада шаклланишига сабаб бўлади. Ривожланган 
мамлакатларда эса бундай муаммолар маълум даражада бартараф 
қилинганлиги сабабли бюджетга тўловсизлик даражаси ҳам, солиқ юки 
тақсимотидаги тафовутлар ҳам жуда сезиларсиз кўринишга эга.
Солиқ ставкасининг ўзгариши солиқ юки даражасининг ўзгаришига 
таъсир қилувчи энг асосий омиллардан бири саналади. Давлат ҳам асосан 
солиқ ставкалари даражасини ўзгартириш орқали солиқ юкини камайтиради 
ёки оширади. Аммо, масаланинг бошқа томони шундаки, барча солиқларнинг 
ставкалари ҳам солиқ юки даражасига бир хилда таъсир кўрсата олмайди. Бу 
ушбу солиқларнинг базаси билан чамбарчас боғлиқдир.

---

47 
Юқорида кўриб ўтганимиздек, мамлакатимизда олиб борилаётган 
солиқ соҳасидаги чуқур ислоҳотлар натижасида солиқ юки сўнгги йилларда 
бир неча пунктга камайтирилди. Бунга асосий сабаблардан бири сифатида 
йилдан йилга солиқ турларидаги ставкаларининг пасайишини келтиришимиз 
мумкин. Хусусан, юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи йиллар 
кесимида пасайиб келмоқда (2.4-расмга қаранг).