Diqqat va xotira

2. Diqqatning xususiyatlari. Diqqat ko‘p tomonli jarayondir. Uning asosiy xususiyatlaridan biri diqqatning barqarorligi va tebranishiga to‘xtalib o‘tamiz.
Diqqatning davomiyligi va uning tebranishi nimalarga bog‘liq. Ayrim tadqiqotchilar diqqatning davomiyligini sof biologik ritm (tebranish)lar bilan bog‘lashga intilganlar. Diqqatning tebranishi odatda bilinar-bilinmas qo‘zg‘atuvchilar orqali o‘rganiladi. Masalan, soatning chiqillashiga quloq solsak, ovoz kuchayadi, ba’zan kuchsiz eshitildai. Bu tebranishlar bir kadar barqaror harakaterga ega. Ularning davomiyligi 1,5 sekunddan 2,5 sekundgacha yetadi. Bu tebranishning mexanizmi diqqatning tebranishi bilan emas, balki sezgi a’zoalrining vaqti-vaqti bilan toliqishi va ularning o‘zidagi biologik tebranish bilan bog‘liqdir.
Boshqa tomondan esa diqqatning tebranishi, yetarli darajada barqaror bo‘lmasligi diqqatning ob’ekti bilan ham bog‘liq. Masalan, diqqatni biror harakatsiz narsa ustida uzoq vaqt to‘xtatib turib bo‘lmaydi.
Diqqatning o‘zgaruvchanligi va tebranish ikkilanma (masalan, kesik piramida tasviri) tasvirlarda yaxshi ko‘rinadi agar diqqatimiz biror o‘zgaruvchan faoliyatga yo‘naltirilgan bo‘lsa, masalan koptok o‘yinini tomosha qilayotgan bo‘lsak, diqqatni barqaror emas deya olamizmi? Yo‘q bu holda diqqatimiz dinamik harakatga ega bo‘lgan bir ob’ektga nisbatan barqaror yo‘naltirilgan. Garchi diqqat biror ob’ekt ustida uzoq vaqt davomida to‘xtab tura olmasa ham, lekin diqqat uzoq vaqt bitta faoliyatning o‘zida to‘planib turishi mumkin.
Diqqatning barqarorligi uchun bajarilayotgan faoliyatning aktivligi nixoyatda katta ahamiyatga ega.
Diqqatning barqarorligi – uning biror obekt ustida uzoq vaqt davomida to‘planib turishini ko‘rsatuvchi xususiyatdir.
Diqqatning bo‘linishi (taqsimlanishi).Diqqatning bo‘linishi – psixik faoliyatning shunday tashkil qilinishiki, bunda ayni bir vaqtning o‘zida ikkita va undan ham ko‘p ish-harakat bajariladi. Diqqatning bo‘linishiga misol: bir vaqtning o‘zida arifmetik hisoblarni bajarish va biror qo‘l mehnati turini bajarish. O‘tkazilgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, diqqatning taqsimlanishining samaradorligi bir qancha omillarga bog‘liq ekan. Shular orasidan eng katta rol o‘ynaydiganlari: kishining diqqatining individual xususiyatlari (diqqatning rivojlanganligi) bajarilayotgan ishlardan birortasining avtomatlashganlik darajasi. Bajarilayotgan ishlardan birortasi juda yaxshi o‘zlashtirilgan bo‘lsa, u diqqatni taqsimlashda ko‘p murakkablik tug‘dirmaydi. Shu sababli ko‘pchilik sohalarda birinchi davrda ishni o‘zlashtirish, bir vaqtning o‘zida bir qancha ishlarni bajarish, ularni boshqarish va muvofiqlashtirish juda qiyin kechadi. Faoliyat o‘zlashtirilib borilgach ko‘p takrorlanadigan ish harakat avtomatlashadi, ular maxsus ongli nazoratni talab qilmaydi. Shu sababli kishi ishni bajarish davomida boshqa narsalar haqida o‘ylashi, kuylashi, ishga «e‘tibor bermasdan» ishlashi mumkin.
Diqqatning ko‘chishi. Diqqatning muhim xususiyatlaridan biri, uning ko‘chishidir, ya’ni bir faoliyat turidan boshqa bir faoliyatga tez o‘tish qobiliyatidir. Diqqatning ko‘chirilishiga ba’zan aynan bir vaqtning o‘zida idrok qilinadigan, ikkita o‘zaro farqlanadigan qo‘zg‘atuvchini aks ettirishda murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Misol tariqasida kompliekatsiya deb atalgan tajribani ko‘rsatish mumkin. Tajribada 100 qismga bo‘lingan tsifrblat bo‘ylab strelka tez aylanib turadi, ayni shu tez aylanish davomida tsifrblatning qaeridadir qo‘ng‘iroq chalinadi. Tekshiriluvchi qo‘ng‘iroq chalinganda strelka tsifrblatning qaysi bo‘lagida turganini aniqlashi kerak. Bu ishni aniq bajarish juda qiyin. Turli tekshiriluvchilar turlicha aniqlaydi, biri 35-bo‘lagida desa, boshqasi 25-bo‘lagida deyishi mumkin. Hayotda esa diqqatning ko‘chishi ikkita narsani (ob’ektni) to‘g‘ri idrok qilishga yordam beradi. Masalan, notiqqa qarash va uni eshitish ancha yengil bo‘ladi; bu yerda eshitish va ko‘rish qo‘zg‘atuvchilarn bir-birini kuchaytiradi.
Diqqatning chalgishi-diqqatning ongli ravishda ko‘chishiga butunlay o‘xshamaydi. Shu sababli ularni adashtirib yuborib bo‘lmaydi. Diqqatning osonlik bilan chalg‘ishi, uning yetarli darajada barqaror emasligidan darak beradi. Albatta kuchli, kutilmagan, umuman ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablar diqqatning chalg‘ishiga olib keladi. Ammo diqqatning o‘ta tez bo‘linishi (chalg‘ishi), uning barqaror emasligi faoliyatga o‘qishga xalaqit beradi.
Parishonxotirlik. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tomonlaridan biridir. Parishonxotirlik ikki turi farqlanadi. Birinchisi, biror ishga (fikrga, uyga) nihoyatda berilib ketish natijasida kishining atrofdagi narsalarga, voqealarga va kishilarga e‘tibor bermasligi.
Parishonxotirlikning tomoman boshqa holati- kishining biror narsa ustida diqqatni doim o‘tib ketaverishidir. Katta kishilarda bunday parishonxotirlik toliqqan paytlarda uchraydi. Bolalarda esa diqqatning to‘g‘ri rivojlanmaganligi oqibatida bu xususiyat shakllanishi mumkin. Bundan tashqari parishonxotirlikning bunday turi ruhiy kasallik holatlarida ham uchrashi mumkin.
3. Diqqat kup tamonli jarayondir. Datsavval diqqatning barqarorligidan iborat bo`lgan tamonini ajratib kursatishimiz mumkin.
Diqqatning bo`linishi – psixik faoliyatning shunday tashkil kilinishiki, bunda Ayni bir vaktning o`zida ikkita yoki undan xam kup ish-harakat bajariladi. O`z diqqatini bo`lla olish bir kator kasblar, uchun masalan, uchuvchilar, shofyorlar, pеdogoglar va boshkalar uchun katta axamiyatga egadir. Ukituvchi darsda o`quv matеrialini bayon etar ekan, o`zining fikrini ko`zatib borishi, gapirayotgan gaplarini o`zi eshitish va shuning bilan birga , o`quvchilar uni kanday eshitayotganlarini bilish uchun butun sinfni ko`zatib borishi kеrak.
Diqqatning muxim tamoni uning kеuchishidir. Ya'ni uning bir faoliyat turidan boshka bir faoliyat turiga tеz o`tish qobiliyatidir. Diqqatning kuchirilishiga ba'zan Ayni bir o`vaktning o`zida idrok kilinadigan, ikkita o`zora farqlanadigan ko`zgatuvchini aks ettirishda murojat qilishga to`g`ri kеladi, bir-biridan farq qiluvchi ikkita ko`zgatuvchining ta'sirini Ayni bir vaktninng o`zida darxol bilib bo`lmaydi. Misol tariqasida komplikatsiya dеb atalgan , ya'ni bir vaktning o`zida ta'sir qiluvchi, uygkunlashgan ikkita ko`zgatuvchining ta'sirini tеkshirish yuzasidan o`tkazilgan tajribani kеltirish mumkin.
Parishonxotirlik diqqatning salbiy tamonini tashkil etadi. Parishonxotirlik dеganda, kupincha, ishga nixoyat darajada bеrilliyu kеtish shungib kеtish natijasi dеb tushiniladi, shunday paytda odam atrofdagi narsalarni mutlaqo paykamay kuyadi. Albatta, ishga bunchalik chukur bеrilib kеtish bita faoliyat bilan batamom band bo`lib kеtsakgina mumkin bo`ladi. Xaqiqatda esa kandaydir birok ish bilan shugullanar ekanmiz, biz, kupincha, tеvarak-atrofdagi sharoitning o`zgarishini xam ko`zatib turishimiz, ya'ni o`z diqqatimizni bo`lla olishimiz lozim bo`ladi.