«Динтаны7» курсы жо3ары о3ы7 орынларыны4 бакалавриат бас3ышына м5лшерленген

Quran ha`m ha’dis-Islam dininin` tiykarg`i derekleri
Quran (arab tilinen “oqiw” ma`nisin bildiredi). Islam dininin` muqaddes kitabi. Bul kitapta dinnin` ta’liymati bayan etilgen. Musilmanshiliqta bul kitabtin` mazmuni –Allanin` aspannan vahiy qiling`an so`zi dep tusiniledi. Vahiy so`zi- quday ta`repinen jiberilgen ha’m onin` tileklerin sa’wlelendiretug`in haqiyqatlardi adamlarg`a siyqirliq joli menen bildiriwdi an`latadi.
Qurannin` payda boliwi haqqinda ha’zirgi waqitta eki bag`dar bolip birinshisi diniy ko`z qaras, ekinshisi ilimiy ko`z qaras. Birinshi ko`z qarastan islam ulamalari Qurannin` payda boliwi haqqinda to`mendegi pikirlerdi bildiredi. Alla ta`repinen o`z payg`ambari Muhammedke bergen ko`rsetpeleri vahiylari ha’m aspanan kitablardin’ en` aqirg`isi (Injil, Tavrotlardan keyin). Ulamalardin` ko`rsetiwinshe Quran 23 jil dawaminda qa`liplesip kelgen. Alla-tala Muhammedke vahiyler ja’rdeminde jibergen ayatlari (arabshadan “Ilaxiy belgi” ma’nisin an`latadi) a’ste aqirin toplana bergen. Bunin` sebebi ayatlar adamlarg`a jaqsi sin`iwi ha’m kewillerinde orin aliwi na`zerde tutilg`an. Sonday-aq a`tiraptag`i waqiyalar, sha’rt- sharayatlar esapqa aling`an. Eger Quran ayatlari izbe-izlik penen emes, al ha’mmesi birden tu’sip kelgende, adamlarda biz bunday ko`rsetpelerdi orinlay almaymiz degen siltaw tuwiliwi mu’mkin edi. Qurannin` birden emes, al bo`leklenip tu`siwinin` ja`ne bir sebebi ulamalardin` pikirinshe, ha’r qanday xaliq ushin ata babalarinan miyras bolip kiyatirg`an u’rp-a`detlerden, turmis ta`rizinen birden bas tartiwi qiyin boladi. Bul izbe-izlik penen a`ste aqirin a`melge asatug`in protsess. Ayatlardin` pa`rshelenip tusiwinin` ja`ne bir sebebi, oni aldawshilarg`a qiyinshiliq tuwdirmaw ushin.
Ulamalardin` pikirinshe jer ju’zindegi hesh bir xaliq o`zlerinin` kitaplarinda yamasa awizeki do`retpelerinde Qurannin` su’relerine uqsas bolg`an su’reler keltire almag`an. Bul fakt Quran haqiyqattan ha’m Alla talanin` qa`leminen shiqqan ja`ne bir da`liyl dep esaplaydi. Qurannin` do`retiliwinin` ilimiy kontseptsiyasi to`mendegilerden ibarat: Muhammed payg`ambar oqiw jaziwdi bilmegen. Sol sebepten islamtaniw ilminde Quran awiz eki do`retpe na`tiyjesinde payda bolg`an degen pikirler orin alg`an. Muhammed payg`ambar jasag`an waqtinda Quran su’relerin hesh toplap jasap barmag`an, tek g`ana onin` sha`kirtleri olarda eslerine saqlap kelgen. Olardin` arasinda en` mag`liwmatlilari bolip to`rt ulli shar`yalar (xalifalar) Abu Bakr Siddiq, Omar ibn Xattab, Osman ibn Affan va Ali ibn Abu Tolib, en` jaqin sha`kirtleri Zayd ibn Sabit, Ubay ibn Ka`b, Maoz ibn Jabal, Abu Sufen ibn Muoviya ha’m basqalar esaplanatug`in edi.
Muhammed payg`ambar du’nyadan o`tkennen keyin xalifa Abu Bakr da`wirinde su’relerdi yadtan biletug`in adamlar jasap turg`an waqtinda bul su’relerdi toplaw za`ru`rligi payda boldi ha’m bul is payg`ambar o`mirinin` keyingi bes jili dawaminda onin` en` jaqin ja`rdemshisi bolg`an ha’m ko`plegen su’relerdi yadtan biletug`in Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Ol barliq dereklerden toplang`an su’reler toplamin du’zdi. Su’relerdin` bul toplami Suxuf dep ataldi. Bul toplam ja`ne Qurannin` Abu Bakr nusqasi dep ha’m ataladi. Bul nusqa Abu Bakr o`limine shekem saqlandi. Biraq xalifa Osman da`wirinde Qurannin` jan`a nusqasin du`zip shig`iw za`ru`rligi payda boldi. Sebebi bul da`wirde arab xalifalig`i ju`da` ken` territoriyalardi iyelegen edi. Bunin` na`tiyjesinde adamlar arasinda qatnas jasaw qiyinlasti ha’m islam ta`liymatin basqalar jetkeriwshi adamlar saxabalardin` is ha’reketleri qiyinlasti. Bul jag`day Quran su’relerin ha’r jerde tu`rli-tu`rlishe oqiliwina alip keldi ha’m awizbirshilikti joq etetug`in qa`wpi payda boldi. Islam ja`miyetinin` idirap ketiwinin` aldin aliw ushin xalifa Osman ibn Affon qisqa muddet ishinde Qurani ka`rimnin` birden bir ideal nusqasin du’ziw haqqinda buyriq berdi. Bul is ja’ne Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Bul waziypa 651 jili orinlandi. Qurannin` bul nusqasi musqaf ko`binshe “Osman toplami” dep atala basladi. Osman Qurandi kiyik terisine jazdirdi. Keleshekte bul tarawda barliq kelispewshiliklerdin` aldin aliw maqsetinde qalg`an ba`rshe toplamlar sonin` ishinde “Suxuf” ha’m joq etildi. Jan`a toplamnin` ha`sil nusqasi Madina qalasinda qaldirildi, u’sh nusqasi ko`shirtirilip Kufa, Basra ha’m Damask qalalarina jiberildi. Qurannin` “Osman toplami” muxaddes kitap sipatinda ta`n alindi. Osman Qurani u’lken ja`ma`a`t meshitlerinde saqlanip kelindi. Og`an bir awiz so`z qosiw ha’tte qag`azda yamasa japiraqtan xatchup (zakladka) saliw qadag`an etildi. Bunday jag`day 50 jil dawam etti. Biraq xalifa Abdul Malik ibn Marvan da`wirinde jag`day o`zgerdi. Bul da`wirde Qurannin` “Osman toplami”nan nusqalar ko`shiriw za`ru`rligi payda boldi, sebebi Arab xalifalig`i basqinshiliq urislar na`tiyjesinde ken`eyip bardi. Bul waqitta Islam Arqa Afrika, Iran ha’m Orayliq Aziyag`a tarqalg`an edi. Tabiyiy ra`wishte bul jerlerge islam menen birge arab tili ha’m kirip barg`an edi. Bul tildegi Quran ayatlarina o`zgerisler kirmey qalmas edi. Na`tiyjede Qurannan nusqa ko`shiriwdi, oni oqiwda tusinbewshilikler bolmaslig`i ushin, og`an arab jaziwina tiyisli bolg`an belgiler qoyip shig`ildi ha’mde ha’r bir su`renin` ati jazip shig`ildi. Quran 114 sureden ibarat boldi. Ayatlar sani, Quran tekstinin` toplaniwinin` tu`rli jollarina qarap 6204, 6232 ha’tte 6666g`a deyin belgilengen. Bul na`rse Quran nusqalarinin` bir birinen ajiralip turatug`inlig`i emes, al ondag`i ayatlari tu`rlishe bo`lingenligin bildiredi. Su’reler Quranda o`z mazmunina yamasa oqilg`an waqtina yag`niy xronologik ta`rtipte emes, al ko`lemine qarap da`slep u’lken su’reler, onnan keyin kishi su’reler Muhammed payg`ambar ko`rsetpelerine ilayiq jaylasqan. Su’relerdin` ko`lemi ha’r tu`rli ma`selen, en` u’lken ekinshi su’rede 286 ayat bar, al kishkene su’re u’sh ayattan ibarat.
Islam du’nyasinda Qurannin` ha’sil nusqasi dep ta`n aling`an “Osman topalmi”nin` to`rt nusqasi saqlanip qalg`an. Olardin` biri ha`zirde Tashkentte saqlanbaqta. Bul nusqanin` Orayliq Aziyag`a qanday kelip qalg`anlig`i haqqinda tu`rli pikirler bar.
Islamtaniw ha’m Qurantaniw ilimlerinde Quran su’relerinin` xronologik ta`rtibin to`mendegi formada ko`riwge boladi.
1. Mekke da`wiri (610-615 jj) Evropa ilimpazlari bul da`wirde payda bolg`an su’relerdi “Nazmiy su’reler” dep atag`an.
2. Mekke da`wiri (616-619 jj) , Muhammed payg`ambar ha’m onin` ta`repdarlarinin` quwdalaw astinda jasag`an da`wirinde payda bolg`an su’reler. Bul su’relerde Alla-taala “Raxman” ati menen ko`p atalg`an ha’m sol sebepten Evropa alimlari olardi “Raxman su’releri” dep atagan.
3. Mekke da`wiri (610-622 jil sentyabrge deyin). Bul da`wirde Muhammed ha’m onin` ta`repdarlari ja`nede qatti quwdalawlarg`a ushirag`an ha’m ko`binshe qala sirtinda ibadatqa toplang`anlar uliwma Mekke da`wirine 90 su’re tiyisli. Ekinshi da`wir Madina da`wiri dep ataladi ha’m bul da`wirge 24 su’re tiyisli bolip olardi 5 da`wirge ajiratiwg`a boladi,
1. Madina da`wiri ( 622 jil oktyabrden –624 jilg`a deyin) 4 su’re.
2. Madina da`wiri ( 624 jil martinan-625 jil martina shekem) 3 su’re.
3. Madina da`wiri ( 625 jil mart-627 jil marti) 5 su’re.
4. Madina da`wiri ( 627 jil aprel-630 jil yanvar) 8 su’re.
5. Madina da`wiri ( 630 jil fevral –632 jil may) 4 su’re.
G`a`rezsizlik alg`annan keyin Respublikamizda Qurani Ka`rim o`zbek tilinde 8 ma’rte ja’mi 1mln nusqada shig’arildi. 1992 jili Quran o`zbek tiline Alawaddin Mansur ta`repinen awdarildi ha’m baspadan shiqti.
Islam dininde Qurannan keyingi ekinshi derek bolip Ha’disler esaplanadi ha’m ko`plegen ilahiy ma`selelerdi sheshiwde olarg`a tiykarlanadi. Ha’disler olar qanday tarizde du’nyag`a kelgen degen soraw payda boliwi mumkin. Ha’dis (arabshadan hikoya, xabar ma`nisin bildiredi) Muhammed Payg`ambar aytqan so`zleri, qilg`an isleri ol adamg`a berilgen bahalardi o`zinde sa’wlelendiretug`in rawayatlar, saxobalardin` aytqan so`zleri, qilg`an isleri ha’m ko`rsetpelerinin` toplami bolip esaplanadi. Ha’dislerdin` Muhammed payg`ambar aytqan so`zleri, qilg`an isleri, ko`rsetpelerinen ibarat bo`legin Sunnat (jol) dep ataladi. Sunnat islam shariatinin` ekinshi tiykari.
Ha’disler du’zilisi jag’inan 2 bo’limnen xabar beriwshi matn ha’m oni ra’wiyat qilg’an roviyler shinjiri isnoddan ibarat. Ha’disler islamda Qurannan keyingi muxaddes derek bolip esaplanadi. Ha’disler da’slepki da’wirlerde awizeki ra’wishte a’wladtan-a’wladqa jetkerip berilgen. Ha’dislerdi jazip almasliq haqqinda Payg’ambar ha’m xalifalardin’ ko’rsetpeleri, tiykarinan da’slepki islam da’wirine tiyisli edi. Keyingi da’wirde payda bolg’an muxaddislerdin’ pikirinshe Payg’ambar o’z soz’lerin jazip aliwdan adamlardi qaytariwdag’i sebebi-ha’disler Quran ayatlarina aralasip ketpewi ushin delingen. Sol sebepli jan`a jag`day- ku`n ta`rtibine o`zgerip turatug`in da`wirde maslasa alatug`in biraq nizamlastirilmag`an jan`a derekke iqtiyajdi payda etti. Na`tiyjede VII-VIII a`sirlerde ha’disler jazila basladi.
Ha`dislerdin` alti toplami do`retilgen. Olardin` arasinda ekewi –Sahih al-Buxoriy ha’m Sahih al-Muslim ko`birek qa`dirlenedi. Bul alti toplam Sahih as-sitta (Alti isenimli toplam) dep ataladi. Olardi toplag`anlar:
1. Imam Abu Allox Muha’mmad ibn Ismoil ibn Ibroxim ibn Mug`ira ibn Bardazbex al-Buxoriy (194/810 jilda Buxarada tuwilg`an, 256/870 jili Samarqandtin` Xartang awilinda du’nyadan o`tken). Ol o`miri dawaminda 600 000 nan ziyat ha’dis toplag`an ha’m olardin` 7250 isenimli dep tapqan ha’m Sahih al-Buxoriy yamasa Al-Jomi as-Sahih dep atalg`an kitabina kirgizgen.
2. Imom Abu-l-Xusayn Muslim ibn Xajjoj Kushayriy Nishopuriy (202/817-261/875j). Ol 300 000 ha’dis toplag`an ha’m olardin` 12 000 “isenimli” dep tapqan ha’m “Sahih al-Muslim” kitabina kirgizgen.
3. Imom Abu Dovud Sulaymon ibn Jorud ibn Ashas Sijistoniy (202/817- 275/889)ol “Sunani Abi Dovud” kitabinin` avtori.
4. Imom Abu ar-Raxman ibn Ali ibn Shabiy Nasoiy (215/825 - 273/887 jj) ol “Sunnani Nasoiy” kitabinin` avtori.
5. Imom Abu Abd Allox Muha’mmad ibn Yusuf ibn Mojja (209/82- 273/887 jj), ol “Sunain ibn Mojja” kitabinin` avtori.
6. Imom Abu Iso at-Termiziy (279/893 jili o`lgen). Ol “Sunnan at-Termiziy” shig`armasinin` avtori. Bul muxaddislar qatarina Abdullox ibn Aburraxmon ad-Dorimiy as-Samarqandiydi de (181/798- 255/269) qossaq boladi. Ol “Sunnan ad-Dorimiy” shig`armasin do`retken ha’m ha`dis ilimin Samarqandta rawajlandiriwg`a u’lken u’les qosqan.
Muhammed al-Qummiy ha’m Muhammed al-Qulayniy ta`repinen du`zilgen ha’disler toplami shialar ushin en` abirayli toplamlar. Shariat (arabshadan “tuwri jol”, “ilahiy jol”, “nizamshiliq” ma`nislerin an`latadi)- islam diniy huqiqi, yag`niy ba`rshe musilmanlar ushin orinlaniwi, ma’jbu’riy bolg`an nizamlar, huqiqiy a`dep ko`rsetpeler jiyindisi. Basqa dinlerde shariatqa uqsas bolg`an na`rse joq. Shariat du’nyaliq ha’m diniy talaplardi o`z ishine aladi. Onin` ko`rsetpeleri huqiqiy, a`dep ha’m diniy qatnasiqlarg`a birdey qarasli.
Musilman huqiqtaniwinda Quran, Ha’dis, Ijmo ha’m Qiyas shariat derekleri bolip esaplanadi. Bul jerde qisqasha tu’sinik beretug`in bolsaq: Ijmo, Quran ha’m ha’dislerde aniq ko`rsetpe berilmegen huqiqiy ma`selelerdi sheshiwdi usi isler menen shug`illanatug`in arnawli kisiler toplanip birden-bir pikiri kelgen tu’rde hu`kim shig`ariw (fatva beriw), Qiyas-Quran, Ha’dis, Ijmo`da belgili bir huqiqiy ma`selege aniq juwap tabilmag`anda, oni usig`an uqsas ma`selege salistiriw joli menen hu’kim shig`ariw.
Shariatta turmistin` ba`rshe ma`seleleri, atap o`tkende mu’lk, mu’lkshilik, miyrasxorliq, miyras, qariz, jariyma, girew, shan`araq ha’m neke ma`seleleri, ja’miyet ag`zalarinin` ju`ris turis qag`iydalari, jinayat ushin belgilengen jaza ha’m basqalar da sa’wlelengen.