«Динтаны7» курсы жо3ары о3ы7 орынларыны4 бакалавриат бас3ышына м5лшерленген

Кириси7

«Динтаны7» курсы жо3ары о3ы7 орынларыны4 бакалавриат бас3ышына м5лшерленген. Курсты4 тийкар2ы 7азыйпасы жо3ары о3ы7 орны талабаларына усы тара7да тере4 билим бери7 ар3алы курс ше4берине кирген м1селелерди шеши7де илимийлилик 81м обективлилик усылын 3оллап, инсан м1н17иятыны4 тийкарлары, жасларда диний 3араслар 31липлеси7ине, инсан камалатына хызмет етету2ын т1реплерин ажыратып алы7, 5з бетинше пикир ж6ргизи7 ар3алы илимий-философиялы3 д6ня 3арас3а тийкарлан2ан йиман 81м исенимди 31липлестири7ден ибарат. Талабаларды жо3ары м1н17иятлы шахс етип т1рбияла7, оларды 21резсиз 5мирге таярла7, пикирле7, д6ня3арасы 81м пикирле7ин а3ылый-к1сиплик у3ыбын 31липлестири7 81р биримизди4 7азыйпамыз. *1зирги д17ирде жо3ары м1н17иятлы шахсты т1рбиялап ж6зеге келтири7 т1лим-т1рбия процессини4 18мийетли 7азыйпаларынан бирине айланды. Баркамал 17ладты т1рбиялап, ж6зеге келтири7 миллий идеологияны4 тийкар2ы идеясы 81м м1млекет сиясатыны4 тийкар2ы 7азыйпасы есапланады.. «Биз 3урып атыр2ан жа4а ж1мийет, - дейди И.Каримов – жо3ары м1н17ий 31дириятлар2а таянады 81м оларды ра7ажландыры72а 6лкен итибар 3аратады.» Усы м1селелерди шеши7 к5бирек кадрлар м1селесине барып та3алады 81м мы4лап жо3ары м1н17иятлы 31нийге кадрлар таярланы7ы, 1сиресе базар 3атнасы3ларына 5ти7 д17иринде з1р6р болып барма3та. Талаба жаслар2а камил инсан2а т1н минез-3улы3, м1н17ий пазыйлетлер, инсан камалатында илим 81м билимни4 орны 8а33ында т6синик берер екенбиз, динни4 жаслар т1рбиясында2ы орны 8а33ында 81м дурыс ма2лы7мат бери7имиз керек. Динни4 ахидапараслы3, бас3аларды4 пикирине та3атсызлы3, ж1мийетлик тура3лылы33а тос3ынлы3 ети7ши к6ш екенлиги 8а33ында2ы надурыс к5ринислерге 3арсылы2ы 8а33ында2ы ж1мийетлик пикирди 31липлестири7ге, талабаларда философиялы3-теориялы3 д6ня3арасты 31липлестири7ге ериси7имиз керек. Себеби динлер – ислам дини, христиан дини болы7ынан 31тий н1зер инсанларды п1кликке, ?атан2а, жа3ынларына мухаббат 81м сада3ат3а 6йретеди.

Бул п1нде ж181н динлери, оларды4 келип шы2ы7 тарийхы, т1лийматы 81м инсаният тарийхында2ы орны 6йретиледи. Ж181н динлери - халы3ларды4 социаллы3, сиясий, м1дений ра7ажланы7ына 5з т1сирин к5рсеткен. Инсанларды саламат, п1к болы72а ша3ыры7шы динлер 81р дайым т1лим-т1рбияны4 ажыралмас б5леги болып келген. М1млекетимизде динни4 социаллы3 18мийети тикленип, диний конфессияларды4 р1смий искерлиги ушын барлы3 шараятлар жаратылды. Миллетлер арасында тынышлы3, 5з-ара исенимге тийкарлан2ан 3атнасы3ларды д6зи7де динлерди4 имканиятларынан ке4 пайдаланылма3та. Бул болса динни4 жас 17ладты м1н17ий т1рбияла7 81м д6ня3арасты д6зи7деги 3атнасы2ы менен байланыслы.


1-Tema. Dintaniw pa`nine kirisiw.


Reje:
1. Dintaniw pa`ninin` waziypalari ha`m maqseti.
2. Din tu`sinigi.
3. Dinnin` ja`miyetlik funktsiyalari.
Dinler tariyxi xaliqlar tariyxi menen baylanisli. Ja`miyet protsessinin` ha’r bir basqishinda talantli, qa`biletli alim ha’m shayirlar, ilimpazlar, oyshillarinan ibarat xaliq perzentleri jetisip shig`ip, o`zinin` aldin`g`i qatar pikirleri menen ilim ha’m ma`deniyattin` tu`rli tarawlarin rawajlandirip, erkin pikirlilik mazmunin bayitqan.
Din taniw tiykarlari kursinin` waziypasi studentlerge bul tarawda teren` bilim beriw arqali kursqa kirgen ma`selelerdi analizlewde ilimiylik ha’m obektivlik usilin qollap, olarda diniy qaraslar progressine, insan kamolatina xizmet qilatug`in ta`replerin ajiratip aliw, g`a`rezsiz pikir ju’ritiw arqali ilimiy filosofiyaliq du’nyag`a ko`z qarasqa tiykarlang`an iyman ha’m isenimdi qa`liplestiriwden ibarat.
A`yyemgi din formalarinan baslap, uriwliq qa`wimlik, milliy dinlerge shekem olarda du’nya dinlerinin` payda boliwi ha’m rawajlaniwdin` sotsialliq, gnoseologiyaliq (teoriyaliq biliw) ha’m psixologiyaliq tamirlari bar. Mine usilardi ha’r ta`repleme tariyxiy da`liller tiykarinda ilimiy analiz qiliw kurstin` waziypasi.
Ja`miyet qa`liplesiwinin` da`slepki da`wirlerinde payda bolg`an din xaliqlar turmisi menen baylanisli rawajlang`an, a`ste-aqirin diniy du’zimdi payda etken. Na`tiyjede belgili ja`miyetlik siyasiy ha’m ma`deniy a`dep-ikramliq waziypasin orinlawdi o’z ishine alg`an. Bunday funktsiyalar ja`miyet progressinin` joqari basqishlarinda a`sirese ko`zge taslanadi.
Bul orinda dinnin` a`sirese islamnin’ Orayliq Aziya xaliqlari turmisinda tutqan orni, waziypasi, ilim ha’m ma`deniyat penen o`z-ara ta`siri haqqinda pikir juritiw orinli. Dinnin` ja`miyette orinlaytug`in sotsialliq, ruwxiy, ma’naviy waziypasi to`mendegilerden ibarat.
Birinshiden, ha’r qanday din o`z qa`wenderleri ushin toltiriwshi, kompensatorliq waziypani atqaradi.
Ekinshiden, dinler o`z ta’liymat du’zimin payda etip, og’an siyiniwshi shaxs ha’m jama`a`tti usi ta`liymat do`gereginde saqlawg`a ha’reket qiladi. Buni dinnin` birlestiriwshilik (integrativlik) funktsiyasi delinedi.
Ushinshiden, din dinlar turmisin ta`rtipke saliw, kontrollaw(regulyativlik) funktsiyasin orinlaydi. Ha’r qanday dinlerdin` belgili u’rp-a`det, ma’resim ha’m bayramlari bolip, olardi o`z waqtinda, diniy ta`lim ha’m talap tiykarinda orinlawi sha`rt qilip qoyiladi.
To`rtinshiden, din dindarlardin` birligin, ja`miyet ha’m shaxstin` o`z-ara baylanisin ta`miyinlewshi o`zgeshe baylanis qiliwshi waziypag`a iye.
Bulardan basqa din waziypasinin` filosofiyaliq, teoriyaliq ta`repleri bolip, insannin` jasawdan maqseti, o`mirdin` mazmuni, du’nya haqqindag`i ma`selelerge o`z qatnasin bildiriwden ibarat.
Din taniw tiykarlari dinnin` payda boliwi, ha’m rawajlaniw tariyxi, onin` ta`liymatin, payda boliwin ha’m qa`liplesiwin uyreniwshi pa`n. Bul pa`n ja`miyet progressi protsessinde din menen baylanisli bolg`an barliq sotsialliq ha`diyselerdi ideologiya, u’rp-a`det ha’m ma’resimler, meshit ha’m diniy sho`lkemlerdin` talap ha’m ta`rtiplerin uyreniw, analiz qiliwdi ko`zde tutadi. Erkin pikirlilikke say da`slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mu`tazililiylar, bir ulkede jasag`an, do`retiwishilik qilg`an ulli oyshillar Farabiy, Beruniy,Ibn Sino, Umar Hayyamnin` ja`miyetlik filosofiyaliq qaraslarinda ko`ringen. Jaqin ha’m Orta Shig`is xaliqlari tariyxinda erkin pikirlilik ideyalari Zardusht taliymati, Mazdak ja`miyetlik siyasiy xizmeti ta`sirinde bolg`an. Filosofiyaliq basqa bo`limleri siyaqli «Din taniw tiykarlari» du’nya qaras penen baylanisli ma`selelerdi aship beriwge bag`darlang`an. Bul pa`n ta`biyiy ilimiy, insanshunoslik ha’m sotsialliq pa`nler menen o`z-ara baylanista rawajlanadi. Onin` etika, estetika, tariyx, etnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilik h.t.b. tariyxiy ilimler menen baylanisli.
Din taniw tiykarlari predmetin oqitiw protsessinin` ta`rbiyaliq a’hmiyeti bolip, jaslarg`a din ha’m erkinpikirlilik haqqinda ilimiy bilimler beriw arqali dinin` sotsialliq o`zgesheligi, ol tariyxiy ha’diyse ekenligin tusindiriw menen ja`miyettin` rawajlaniwnin` zamanago`yleniwine alip keledi.
Diniy sana sotsialliq sana formalarinin` biri ekenligi joqarida aytilg`aninday dinnin` payda boliwi ha’m rawajlaniwin u’yrengende og`an tariyxiyliq printsipi tiykarinda qatnas jasaw a’hmiyetke iye.
Din tariyxinda dinshunoslar dinnin` payda boliwin tu`rlishe ko`rsetip kelgen. Onin` payda boliw sebepleri a`yyemgi du’nya dinshunoslarin qiziqtirg`an, og`an juwap tabiwg`a uring`an. A`yyemgi Qitay. Hindstan, A`yyemgi grek filosoflari barliq haqqinda pikir ju’ritkende din, onin` kelip shig`iwi ha’m o`zgesheligi haqqinda ayrim ideyalardi alg`a qoyg`an.
Antik du’nya filosofiyasinda bul mashqalani sheshiwde dinshunoslar eki gruppag`a bo`lingen. Eger materialistler qudaydin` barlig`ina isenim qilsa, idealistler buni ideal (rux) ku`shi dep bilgen.
Dinnin` payda boliw sebeplerin u’yreniwdin` ilimiy tiykarlari du’nyaliq din taniwda to`mendegishe bayan etiledi. 1. Diniy tu`sinikler, ta`liymat ha’m ko`z qaraslar payda boliwin ko`rsetiwde insaniyat progressinin` sharayatlarin esapqa aliw za`ru`r. 2.sotsialliq ekonomikaliq progress da`rejesin, og`an say formada sotsialliq siyasiy qatnaslarg`a tiykarlang`an halda insaniyattin` ruwxiy kamalatin, olardin` sirtqi du’nya tuwrali ko`z qaraslari ha’m bilimleri da`rejesin biliw kerek. 3. Ta`biyat sirlari aldinda a`yyemgi adam ha`lsizligi aqibetinde natuwri qaraslar, ta`biyattan tis ha`diyseler haqqinda tiykarsiz ko`z qaraslardin` tuwiliwina alip kelgenligin esapqa aliw lazim.
4. Miynettin` bo`liniwi payda bolip, zalimliq ha’m eziwshilik, bayliq ha’m jarliliq ju’zege keliwi menen din hu’kimran klass qorg`aytug`in ruwxiy quralg`a aylang`anin na`zerde tutiw kerek.
5. Ta`biyat izertlew ilimi, da`lillerdi ta`biyat ha’m ja`miyet sirlarin tusiniwde paydalaniw lazim.
Dinnin` payda boliwin ha’m rawajlaniwin ilimiy tiykarlap u’yreniw ja`ne a)obektivlik, b)konkret-tariyxiy sharayatlardi esapqa aliw, v)ilimiylik, g) klassliq, d) uliwmainsaniyliq qa`diriyatlar menen baylanisli, e) dinnin` payda boliwinin` gnoseologiyaliq, sotsialliq, ekonomikaliq, psixologiyaliq sebeplerin esapqa aliw lazim.
Ha’zirgi zaman talabi dindi uyreniwde ilimnin` tariyx, filosofiya, ja`miyetshunoslik ,psixologiya tarawlarindag`i materiallardan ha’r ta`repleme paydalaniwdi, onin` tu’p ma`nisin tuwri tu`siniw, ja`miyetlik turmista dinnin` ornin ilimiy anliz etiwdi talap etedi.
Din ja`miyetlik birlik yamasa gruppa ideologiyasi ha’m psixologiyasinin` sostav bo`legi, bayram, u’rp-a`det ha’m da`stu`rlerdin` deregi bolip, ja`miyet ha’m gruppalardin` pikirin qa`liplestirip, jeke adam ha’m ja`miyetlik gruppalardin` da`stu`rin, qa`diriyatlar bag`darlarin motivlerin belgileydi. Sonin` menen birge dinnin` payda boliwi. Evolyutsiyasi, belgili ja`miyettegi sha`rt sharayatti, onin` da`slepki formalarin (siyqirliq, totemizm, fetishizm, animizm) u’yreniw, ja`miyetlik –ekonomikaliq formatsiyalarda dinnin` payda boliwi sharayatlardi u’yreniw kerek.
O`zbekstanda dinnin` evolyutsiyasi ha’m saqlaniw sebeplerin studentler biliwi ulken a’hmiyetke iye. Dinge iseniwshilerdin` sanasinda ha’m psixologiyasinda dinnin` ta`sirinin` saqlanip qaliwin aniqlawda traditsiyaliq jollar menen qatnas jasaw eskirdi. Bul sebeplerdi endi diniy adamlardi xizmetine, tariyxiy inertsiya kushine, dinge qarsi ta`rbiyalaw isindegi kemshiliklerge baylanistirmaw kerek. Dinge iseniwdi quramali psixologiyaliq, ja`miyetlik psixologiyaliq ha’diyse sipatinda ilimiy analiz etiw, dinnin` ja`miyetlik psixologiyaliq dereklerin, dinge iseniwshilerdin` diniy psixologiyaliq o`zgesheliklerin teren`irek uyreniwimizdi talap etedi.
Dinler og`an iseniwshilerdin` sani, ko`lemi, o`zinin` belgili m illet ha’m xaliqqa ta`nliligi ha’m millet tan`lamawlig`ina baylanisli gruppalarg`a bo`linedi.
1. Uriw-qa`wimlik dinleri totemistlik, animistlik ko`z qaraslarg`a tiykarlang`an, o`z uriwinan shiqqan siyqirshi, shaman yamasa qa`wim basliqlarina siyiniwshi dinler. Olar milliy dinler ha’m du’nyaliq dinler ishine sin`ip, aralasip, ha`zirde Avstraliya. Qubla Amerika, Afrikadag`i geypara qa`wimlerde saqlanip qalg`an.
2. Milliy dinler - belgili milletke ta`n bolip, basq millet wa`killeri o`zine qabil etpeytug`in dinler. Olarg`a yaxudiylik, induizm, konfutsiylik, sintoizm kiredi.
3. Du’nyaliq dinler - du’nyada en` ko`p taralg`an, adamlardin` milleti, rasasina qaramastan iseniwge bolatug`in dinler. Og`an buddizm, xristianliq ha’m islam dini kiredi.
Bunnan basqa dinler ta`liymatina bola monoteistlik -bir qudayliq ha’m politeistlik- ko`p qudayliq dinlerine bo`linedi.