Dinshunoslik

3.O'zbekiston Respublikasida diniyekstremiz va terrorizm xavfnini oldini olishning huquqiy va tashkiliy asoslari

Mustaqillik yillari dinning huquqiy davlat, fuqarolik jamiyatida tutadigan o‘mi va mavqeyi aniq belgilanib, bu sohada mustahkam qonunchilik poydevori yaratildi. Jumladan, 0‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar», degan demokratik tamoyil mustahkamlab qo‘yildi.Bosh qomusimizda fuqarolar millati, irqi va dinidan qat’iy nazar teng huquqli ekanligi belgilanib, ulaming vijdon erkinligi, urf-odatlari, milliy an’analari hurmat qilinishi kafolatlandi. Ushbu konstitutsiyaviy qoida 1998-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunning

5-moddasida ham o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra hech bir din yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yod qo'yilmaydi.

0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 7-martdagi farmoni bilan har bir shaxsning vijdon va diniy e’tiqod erkinligi huquqi, fuqarolaming dinga bodgan munosabatidan qat’iy nazar tengligini ta’minlash vazifalarini hal etish uchun 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Osiyoda hamkorlik va ishonch choralari bo‘yicha kengashning 2019-yil 15-iyunda Bishkekda o‘tgan beshinchi sammitidagi nutqida dinlararo hamjihatlikni mustahkamlash, ma’rifat va madaniyatlarni o‘zaro boyitish masalalari bo‘yicha tizimli muloqotni yo'lga qo‘yishni taklif qildi. Xususan, 0‘zbekistondagi islom sivilizatsiyasi markazi va Samarqanddagi Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi buning uchun samarali platforma bo‘Iib xizmat qilishi mumkinligini ta’kidladi.

Ma’lumki, 0‘zbekiston qadim davrlardan turli millatga mansub, turfa dinlarga e’tiqod qiluvchi xalqlar tinch-totuv yashagan o‘lka bo‘lib kelgan. Bu ko‘p asrlik tarixiy an’ana bugungi kunda ham davom etib, umumiy, tinch va osoyishta uyimizda totuvlik, diniy bag‘rikenglik ruhi yanada mustahkamlanishi va rivoj topishiga asos bo‘lmoqda.

Hozirda Оzbekiston aholisining soni 33 milliondan oshgan bo‘lib, ular 130 dan ziyod millat va16 diniy konfessiyaga mansubdir. Fuqarolarimizning 94 foizdan ziyodi islom diniga e’tiqod qiladi. 3,5 foizga yaqin fuqarolar xristian dinining pravoslav yo‘nalishiga mansub bo lib, qolganlarini boshqa konfessiya vakillari tashkil etadi. Hozir 0‘zbekiston Respublikasida 2257 diniy tashkilot faoliyat olib bormoqda. Ulardan
2083 tasi islomiy, 160 tasi xristian, 8 tasi yahudiy, 6 tasi bahoiy jamoalan bo‘hb, bittadan Krishnani anglash jamiyati va Budda ibodatxonasi mavjud. Bulardan tashqari konfessiyalararo Bibliya jamiyati ham faoliyat yuritmoqda.

Respublikada diniy ekstremizm va aqidaparastlikka qarshi коnlayotgan chora-tadbirlar haqida so‘z yuritganda 0‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «0‘zbekiston - suveren demokratik respublika» (1 modda) va «Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o‘matilishi mumkin emas» (12-modda), deb belgilab qo‘yilganiga alohida e’tibor qaratish lozim⁵². Ya’ni 0‘zbekistonning dunyoviy tamoyillar asosida rivojlanishi xalqning xohish-irodasi bo‘lib, jamiyatda hech qanday mafkura ustuvor o‘rin tutishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Fuqarolaming huquq va erkinliklarini ta’minlash, jamiyat va alohida shaxsni tanazzulga boshlovchi g‘ayriinsoniy mafkura ta’siridan, u diniy yoki siyosiy mazmunga ega bo‘lishidan qat’iy nazar himoya qilish davlatning jamiyat xavfsizligini ta’minlash sohasidagi muhim vazifalaridan hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan 0‘zbekistonda diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning mustahkam huquqiy zamini yaratilgan. Jumladan, 0‘zbekiston Respublikasi Konstitut- siyasining 57-moddasiga muvofiq «Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolaming konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, xalqning sog‘lig‘i va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek, harbiylashtirilgan birlashmalaming, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalaming hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi»⁵³.

0‘zbekiston Respublikasining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunining 5-moddasida «Dindan davlatga va Konstitutsiyaga qarshi targ‘ibot olib borishda, dushmanlik, naffat, millatlararo adovat uyg‘otish, axloqiy negizlami va fuqaroviy totuvlikni buzishda, bo‘hton, vaziyatni beqarorlashtiruvchi uydirmalami tarqatishda, aholi o‘rtasida vahima chiqarishda hamda davlatga, jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa xatti-harakatlarda foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka ko‘maklashadigan, shuningdek, boshqa g‘arazli maqsadlami ko‘zlovchi diniy tashkilotlar, oqimlar, sektalar va boshqalaming faoliyati man etiladi», deb qayd etilgan. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga, mansabdor shaxslarga tazyiq o‘tkazishga qaratilgan har qanday urinish, shuningdek, yashirin diniy faoliyat qonun bilan taqiqlanadi. Diniy ekstremizm va terrorizm bilan bog‘liq xatti-harakatlar, noqonuniy diniy jamoalar tuzish,ulaming faoliyatida ishtirok etishga undash uchun javobgarlikka tortish asoslari va tartibi 0‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksi va 0‘zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksida belgilangan. Jumladan, diniy ekstremizm va terrorizm bilan bog‘Iiq qonunbuzarliklaming asosiy ko‘rinishlari va ularga nisbatan huquqiy javobgarlik qayd etilgan MJTK va JKning tegishli moddalari quyidagilardan iborat:

- jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga tahdid soladiganmateriallami tayyorlash yoki tarqatish maqsadida saqlash: MJTKning 184-moddasi, Kning
244-1-moddasi;

- diniy mazmundagi materiallami qonunga xilofravishdatayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish: MJTKning 184-2- moddasi, JKning 244-3-moddasi;

- milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovatni targ‘ib qiluvchimateriallami tayyorlash, saqlash yoki tarqatish: MJTKning 184-3- moddasi;

- g'ayriqonuniy nodavlat notijorat tashkilotlari, oqimlar, sektalaming faoliyatida qatnashishga undash:MJTKning 202-1- moddasi, JKning 216-1-moddasi;

- diniytashkilotlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish:MJTKning
240-moddasi, JKning 216-2-moddasi;

- diniy ta’lim berish tartibini buzish: MJTKning 241-moddasi, JKning

229-2-moddasi;

- yollanish, ya’ni nizolashayotgan davlatning fuqarosi yoki harbiy xizmatchisi hisoblanmagan yoxud nazorat qilinib turgan nizolashayotgan davlat hududida doimiy yashamaydigan yoki hech qanday davlat tomonidan qurolli kuchlar tarkibida rasmiy topshiriqni bajarish vakolati berilmagan shaxsning moddiy manfaatdorlik yoki boshqa biron shaxsiy manfaatni ko‘zlab, o‘zga davlat hududida yoki uning tarafini olib qurolli to‘qnashuvda yoxud harbiy harakatlarda qatnashish uchun yollanishi: JKning

154-moddasi;

-terrorizm: JKning 155-moddasi;

- milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atish: JKning 156- moddasi;

-jamoat birlashmalari yoki diniy tashkilotlami qonunga xilof ravishda tuzish: JKning 216-moddasi;

- diniy-ekstremistik, separatistik, fundamentalistik yoki boshqa taqiqlangan tashkilotlar tuzish, ularga rahbarlik qilish, ularda ishtirok etish: JKning 244-2-moddasi.

Ta’kidlash joizki, amaldagi qonunchilik diniy-ekstremistik yoki terroristik tashkilotga aldanib kirib qolgan shaxs o‘z vaqtida xatosini anglab yetib, pushaymon bo‘lsa va jinoyatni ochishga yordam bergan bo‘lsa, JKning 244-2-moddasiga muvofiq javobgarlikdan ozod etiladi.

Barcha qonun ustuvorligi ta’minlangan davlatlarda bo'lgani kabi 0‘zbekistonda ham diniy sohadagi qonunbuzarliklar uchun javobgarlik barcha uchun barobar bo‘lib, qonunni bilmaslik jazodan ozod etmaydi. Shuning uchun fuqarolaming huquqiy savodxonligini oshirish, bu borada aholining turli qatlamlariga mansub fuqarolar bilan tizimli ravishda tushuntirish va profilaktik ishlami tashkil etish diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashda muhim omil sanaladi.

Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi mafkuraviy kurashda mutaassib kuchlaming odamlaming umuminsoniy huquq va erkinliklari, hayotiy manfaatlarini poymol etishga qaratilgan xatti-harakatlari va ushbu jinoyatlarini xaspo‘shlash maqsadida ilgari surayotgan diniy- siyosiy g‘oyalari sof islom ta’limotiga zid ekanini muqaddas manbalar asosida fosh etish muhim ahamiyat kasb etadi.

0‘zbekistonning diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi xalqaro maydonda olib borayotgan siyosati mintaqa va umumbashariy darajada tinchlik va barqarorlikni saqlash, mamlakat suvereniteti, rivojlanishining bardavomligi va xalqning erkin farovon hayotini ta’minlashga qaratilgan. Bugungi kunda BMTning terrorizmga qarshi kurashga doir
13 ta asosiy hujjati mavjud bo‘lib, 0‘zbekiston ushbu yo‘nalishdagi barcha konvensiya va protokollami imzolagan va izchil ijro etib kelmoqda.

Mustaqillikka erishgan 0‘zbekiston Respublikasi diniy mutaassiblik, aqidaparastlik, ekstremizm va terrorizmning mintaqaviy va umumbashariy miqyosdagi xavf ekanidan kelib chiqib, jahon hamjamiyati birgalikda unga qarshi kurashishi lozimligi to‘g‘risidagi g‘oyani jahonning nufuzli tashkilotlari minbarlaridan e’lon qildi. Jumladan, 1999-yilning noyabr oyida yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Stambul sammitida 0‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Karimov BMT tizimida terrorizmga qarshi kurash bo‘yicha Xalqaro markaz tashkil etish haqida taklif kiritgan. Mazkur taklif 2000-yil 7-8-sentabr kunlari Nyu-Yorkda bo‘lib o‘tgan BMTning «Ming yillik» sammitida takror aytilgan.Afsuski, yetakchi davlatlar va xalqaro tashkilotlar ushbu taklifning naqadar dolzarb ekanini faqat 2001-yil 11-sentabr voqealaridanso‘ng anglab yetdilar hamda 2001-yil28-sentabr kuni BMT Xavfsizlik kengashining 1373-sonli rezolyutsiyasi bilan Xavfsizlik kengashi tarkibida Terrorizmga qarshi kurash qo‘mitasi tuzildi.

So’nggi yillarda 0‘zbekiston tomonidan qo‘shni Afg‘onistonda ijtimoiy-siyosiy vaziyatni barqarorlashtirish yo‘lida izchil siyosat olib borilmoqda. 0‘z navbatida, 0‘zbekiston MDH va ShHT kabi mintaqaviy tashkilotlar doirasida qabul qilingan diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashga qaratilgan shartnomalar, masalan, «Terrorizm, separatizm va ekstremizm bilan kurash haqidagi Shanxay Konvensiyasi» (Shanxay, 15.06.200 l-y.)ni bajarishda faollik ko‘rsatmoqda. ShHT doirasidagi Aksilterror markazining Toshkent shahrida joylashgani 0‘zbekistonning terrorizmga qarshi kurashda mintaqada tutgan o‘mining e’tirofi sifatida baholash mumkin.

Bundan tashqari 0‘zbekiston dunyoning ko‘plab davlatlari, jumladan, AQSh, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Saudiya Arabistoni, Eron va Markaziy Osiyo respublikalari bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash bo‘yicha ikkiyoqlama shartnomalar asosida samarali hamkorlik qilib kelmoqda.

0‘zbekiston tomonidan diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash borasida imzolangan barcha xalqaro, mintaqaviy va ikki yoqlama shartnoma, konvensiya va protokollarda belgilangan qoidalar respublikada mazkur yo‘nalishda qabul qilingan qonunlar va boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlarda o‘z aksini topmoqda va to‘laqonli ijrosi ta’minlanmoqda.