|
Shartnoma nazariyasi. Davlatning shartnomali kelib chiqishi nazariyasining namoyandalari Gugo Grotsiy va Spinoza (Gollandiya), Lokk va Gobbs (Angliya), Jan Jak Russo (Fransiya), Radishchev (Rossiya) bo‘lgan.
«Shartnoma nazariyasi»ga muvofiq, davlat hokimiyati kishilarning o‘zaro birlashib ixtiyoriy shartlashganligining ifodasidir. Bu nazariya bir jihatdan progressiv edi, u davlat va huquq kelib chiqishini ilohiy zamindan yulib oldi. Davlatga kishilik jamiyatining mahsuli sifatida qaradi. Ba’zi nazariyotchilarining fikricha, insonlar o‘zlarining tabiiy huquqlarini cheklab, bir qismini davlat hokimiyatiga beradilar, shunga ko‘ra davlat jamiyat nomidan xususiy mulkni va o‘z fuqarolarini himoya qilishga majbur bo‘lar emish.
J.Russo o`zining “Ijtimoiy shartnoma”kitobida shunday deb yozgan: shartnomali davlat qonuniy hokimiyat asosida vujudga keladi va xususiy shaxslargagina taalluqli bo‘lmasdan, balki butun xalqqa taalluqlidir. Xalq, – deydi Russo, – agar hokimlar shartnomani buzsa, ularni ag‘darib tashlashi mumkin.
Biz bundan shuni tushunsak bo`ladiki insonlar o`zining tabiiy huquqidan cheklab davlat qo`ygan huqudan foydalanishga shartnoma tuzgan.Buning evaziga fuqarolar shaxsiy mulkini va huquqlari himoyalangan.
Zo‘ravonlik (bosqinchilik) nazariyasi. Davlat va huquqning kelib chiqishi haqidagi bu nazariyaning namoyandalari K. Kautskiy, L. Gumplovich, Е. Dyuring va boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g‘oyasi shunday: davlat va huquq va sinflar bir qabilaning ikkinchi qabila tomonidan urushib, zo‘rlik ishlatib, bosib olishi natijasida vujudga keladi. Davlat mag‘lub bo‘lgan qabilani bostirish, majburlash apparatidir. Kuchsizlarni kuchlilarning bosib olishi va bo‘ysundirishi tabiat qonuni emish.
Bu nazariya keng tarqatilishining sababi, u davlat abadiy bor, davlatni kuchlilar boshqaradi,. degan g‘oyani kishilar ongiga singdirishga urinishdir. Shuningdek, bu nazariya mustamlakachilik siyosatini oqlash uchun ham qo‘l keladi.
Bu nazariyaning kelib chiqishiga asos qabilalar o`zaro urishib keng joyga ega bo`lishgan va bosib olgan hududlar o`zaro birlashib davlat tashkil topgan.
Psixologik nazariyasi. Uning asoschisi sotsiolog Gabriel Garddir. Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyasi – insonlar o‘z tabiatiga, biologik instinkt xususiyatlariga ko‘ra boshqarilish, itoat etishga intilar emishlar. Ulardagi bu ehtiyoj faqat davlat mavjud bo‘lgan taqdirdagina qondirilarmish. Bu nazariya xalq ommasini avom va passiv qilib tasvir etadi. Xalqni politsiya qamchisi ostiga qo‘yishdan boshqa narsa emas, deydi.
Davlat kelib chiqishining psixologik nazariyotchisi o‘ng sotsialistik Rudolf Pamperiyen davlat kelib chiqishini kishilardagi hokimiyat instinktining mavjudligi bilan izohlaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan davlatning kelib chiqishi haqidagi burjua qarashlari huquqning kelib chiqishiga ham taalluqlidir.
Huquqning paydo bo‘lishiga oid nazariyalar. Bu boradagi nazariyalarning o‘ziga xos alohida xususiyatlari bo‘lsa-da, ular davlatning kelib chiqishi to‘g‘risidagi konsepsiyalar bilan uzviy bog‘liq. Aksariyat hollarda huquqning yaratilishi huquqning tabiati, mohiyati, ijtimoiy vazifasi va huquqiy tartibga solish muammolari bilan bog‘liq holda tahlil etiladi.
Huquq kelib chiqishining teologik talqini. Bu nazariya huquqning manbayini abadiy bo‘lgan xudoda, uning irodasi va oliy ongi, azmu-ixtiyorida deb hisoblaydi. Ayni vaqtda, huquqda tabiiylik va insoniylikka oid jihatlar ham mavjudligini inkor etmaydi. Din mutafakkirlarining fikricha, huquq – Xudo tomonidan berilgan ezgulik va adolat san’atidir. Teologik ta’limot birinchilardan bo‘lib huquqni yaxshilik va adolat bilan bog‘ladi. Biroq, bu ta’limot ilmiy dalillarga emas, balki ishonch va e’tiqod mezonlariga tayanib ish ko‘radi.
Tabiiy huquq nazariyasi. Mazkur nazariyaning alohida qoidalari miloddan avvalgi V-IV asrlarda Qadimgi Yunonistonda faoliyat yuritgan sofistlar tomonidan rivojlantirilgan. Sofistlarning fikricha, insonlar paydo bo‘lishlari bilan hech qanday qoidaga rioya qilmasdan yashaganlar, ammo keyinchalik o‘zlarining xavfsizliklarini ta’minlash, o‘zaro birlashib yashash uchun turli xil qoidalarni ishlab chiqishga majbur bo‘lganlar.
G. Puxta) XVIII–XIX asrlarda huquq til (nutq) kabi tarixan kelib chiqadi va rivojlanadi, aslo qonun chiqaruvchi tomonidan e’lon etilmaydi, deb isbotlashga urindilar. U «milliy» ongdan, «xalq» ongidan kelib chiqadi. Tarixiy maktab vakillari diniy ta’limotga ham yondashib ketadi. Masalan, G. Puxta: «Huquq Xudodan boshlanadi. U millat tabiatiga huquqni yaratish qudratini jo etgan», deb ta’kidladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
