Din va ma`naviyat

Qur`oni karim” – ibrat kitobi

Islom aqidalarining asosiy axloqiy – huquqiy tamoyillari Muqaddas “Qur`on”da o’z ifodasini topgan. Qur`oni karim, hadisi shariflarda ma`no va mazmun teran, umuminsoniy qadriyatlarni himoya etuvchi va targ’ib qiluvchi falsafiy xulosalar chuqur.

Bu muqaddas kitob yer yuzi musulmonlarining dasturlamali, diniy ahkomlar manbayidir. Qur`oni karim sahifalarini bir kitobga jamlash halifa hazrati Abu Bakr davrida boshlanib, xalifa xazrati Usmon davrida yakunlangan va to’rt nusxada ko’chirilgan. Ana shu ko’chirilgan dastlabki nusxalardan biri O’zbeliston musulmonlari idorasida saqlanadi. “Qur`on” – dunyo madaniyatining ulkan boyligi barcha musulmonlarning kitobi bo’lib, arab tilida “qiroat” ma`nosini anglatadi. Islomning sha`riy ma`nosi – Allohning yagonaligiga iymon keltirib, unga bo`ysunish va butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik, Alloh amrini bajarmoqlikdir. Allohga iymon keltirgan va Alloh yuborgan payg`ambarlarga ergashgan kishi musulmon deyiladi.
Qur`oni karimning eng muhim hikmati shuki, unda har bir inson uchun bevosita ahamiyatli bo`lgan so`zlar, yo`l-yo`riqlar,asosiy qoidalar, ta`limotlar aniq ko`rsatilgan. Qur`ni karimdagi ilm haqidagi, madaniyat, ma`naviyat ma`rifat haqidagi g`oyalar umumbashariyatga tegishlidir. Unda ilm-ma`rifatga inson ma`naviy-axloqiy barkamolligining ustuvor sohalaridan biri sifatida qaralgan. Axloq va odob masalasiga aloxida e`tibor berilgan.
“Qur`on” kishilarni tenglikka, birodarlikka, tinch-totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shunga ko`ra, u katta axloqiy qimmatga ega. “Qur`on”da saxovat, mehmonnavozlik, jasorat, sabr va qanoat, qo`li ochiqlik, bag`ri kenglik, muruvvatlik, keng fe`llik, to`g`rilik, vafodorlik va sodiqlikka katta e`tabor berilgan va yuksak ma`rifat belgisi, deb qaraladi.Unda ehson mazmuni keng qamrovda olinadi. Unga muomala ham, inson amalgam oshiradigan barcha yaxshi ishlar ham kiritiladi. Ehson insonning tabiiy vazifasi bo`lishi kerakligi talqin etiladi. Kim birovga ehson qilsa, uning foydasi o`sha kimsaning o`ziga qaytishi, chunki birovga yaxshilik qilgan kishi o`zida ruhiy qanoat his etishi, boshqalar tomonidan hurmat-ehtiromga sazovor bo`lishi ta`kidlanadi.
Qur`oni karimda ehsonga loyiq kishilarga birinchi navbatda ota-onalar kiritiladi ota-ona haqi belgilab beriladi. “Al-Isro” surasining 23-24- oyatlarida ota-onaga yaxshilik Alloh taologa ibodat qilishdan keyin ikkinchi vazifa sifatida ta`kidlanadi. Ota-ona qanday bo`lishidan qati` nazar, farzand ularga nisbatan hurmat saqlashi, ularning so`zlarini qaytarmasligi, ota-ona bolani dunyoga keltirish bilan birga, farzandga ta`lim-tarbiya ham berganligini unutmay, ularning haqqini ado etishga doimo tayyor turishi lozimligi ta`kidlanadi.
Mazkur oyatlarda eng oliy insoniy muomala qoidalari sifatida quyidagilar belgilangan:
-ota-onaga ehtirom bajo keltirishi;
-ota-onaga rahm-shafqat qilish;
-ularning haqiga duo qilish.
“Qur`on”ni o`rganish jarayonida faqat ota-ona emas, oilaning boshqa a`zolariga: qarindoshlar, yetimlar, kambag`allar, qo`ni-qarindoshlarga ham yaxshilik qilish zarurligi haqidagi ma`lumotlarni bilib olish mumkin. Ezgulik qilish, el-yurtga foyda keltirish, yomonlarni yo`ldan qaytarish, to`g`ri yo`lga solish yuksak ma`naviy fazilat sifatida e`zozlanadi. Yurtboshimizning Imom al-Buxoriy yodgorlik majmuining ochilishiga bag`ishlangan marosimda so`zlagan nutqidagi fikrlari bu masalada katta ta`lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega: “Savob-ulug’ insoniy fazilat, yuksak islomiy qadriyatlardan biridir. Mening komil ishonchim shuki… savobli ishlarni qilgan odamga, uning el-u yurtiga, albatta, Allohning rahmatlari yog’iladi. Muqaddas Qur`oni oyatda ta`kidlanganidek, yaxshilikning mukofoti faqat yaxshilikdir”.
“Qur`on”da sabr ham ehson bilan bir qatorda sanaladi: “Hud” surasi 115-oyatida: “Ey, Muhammad, mashaqqat va ozorlarga sabr qiling! Zotan Alloh chiroyli amal qiluvchilarning ajr mukofotlarini zoye etmas”, - deyiladi. “Qur`on”da oliy hislatlardan yana biri sadoqat, deb ta`lim beriladi. Sadoqat bor joyda ishonch, e`tiqod mavjud. Sadoqat barcha yaxshilikning debochasi sifatida talqinda etiladi. Kishilarda bir-biriga ishonch faqat sadoqat orqali paydo bo`ladi. “Qur`on”insonlarni shunga undaydi. “Qur`on”da kishilar o`rtasida o`zaro munosabatlarni yaxshilash to`g`risida ham gap boradi va bu oliy darajadagi insoniy xislat bo`lib, pok qalbli kishilargina bunga erisha oladi, deyiladi.
Unda odob-axloq madaniyati, huquqiy munosabatlar va insonni ulug`lashga oid muhim ko`rsatmalar mavjud. Jumladan, “Bandalarimizga aytingki, ular eng go`zal so`zlardan so`zlashsinlar”, “Biz odam bolalarini mukarram qildik… ularga halol-pok narsalardan rizq-u ro`z berdik va ularni o`zimiz yaratgan juda ko`p jonzotlardan afzal – ustun qilib qo`ydik”, “Yer yuzida kibr-havo bilan yurmagin! Chunki sen hargiz yerni teshib ketolmaysan va bo`y-ibastda tog`larga yetolmaysan”,- deb ko`rsatiladi.
Ijtimoiy hayotda bir shaxs yoki jamiyat kishilarining farovon va baxtli hayoti ko`p jihatdan ularning tinch-totuv yashashiga bog`liq. “Qur`on”da yaxshilik tushunchasi ostida rostgo`ylik, qanoat, saxiylik, shijoat kabi fazilatlar ko`zda tutiladi. Har bir kishiga zarar yetkazuvchi yomonlik bilan dushmanlik qoralanadi.
“Qur`on”da shirinsuxanlik, to`g`ri so`z va muomala madaniyatiga rioya qilish qonun-qoidalari keltiriladi. Shirinsuxanlik insonning muomala madaniyatiga ega ekanligini ko`rsatadi, ichkilikbozlik, qimorbozlik, yolg`onchilik, boshqalarni kamsitish, badgumonlik, ochko`zlik kabilar xususida ham ibrat oladigan fikrlar bildirilgan. Manmanlik – o`z aybini tan olmaslik, takabburlik sanaladi. Manmanlik illati kishilarni sog`lom fikr yuritishdan, o`zini takomillashtirib borishdan mahrum etadi.
“Qur`on”da yolg`onchilik va uning turlari, zararli oqibatlari haqida ham fikr bildiriladi. Yolg`onchilikning eng xavflisi xiyonat deyiladi. Chunki xiyonat jamiyat uchun ham, odamlar uchun ham zarar keltirib, uni xarob etadi. Yolg`onchilikning yana bir turi va`daga vafo qilmaslik, deb ko`rsatiladi.
Irodasiz, birovga yaxshilikni ravo ko’rmaydigan ishonchsiz kishilar va`dasiga vafo qilmasligi – munofiqlik, va`da bersa – vafo qilmaydi va omonatga xiyonat qiladi.
Prezident Islom Karimov MDH xorijiy muxbirlar xalqaro uyushmasi a`zolari bilan suhbatida shunday degan edi: “Islom dini mutaassib din emasligiga iymonim komil. Qur`onni yaxshi bilgan kishi bu ilohiy kitobda insonparvarlik, tinchlik, osoyishtalik va boshqa dinlarga murosa bilan qarash targ’ib qilinishini juda yaxshi biladi… islom dini insonni gunohlardan forig’ qilishiga ishonaman… shu sababli odamlarda dinga e`tiqod tug’ilishini aslo qoralab bo’lmaydi. Bizda masjidlar tiklanmoqda. Qur`on ilk marta tarjima qilindi. Bu bizning tariximizda katta voqeadir”.
Qur`oni karim oyatlarining har biri obyektiv mavjud boqiy qonuniyatlarga asoslangan. Janobi Rasulullohning aytishlariga qaraganda, u zotga bu oyati karimalar vahiy orqali goh aniq ovoz bilan, u kishigagina eshitiladigan tarzda, goho tushlari orqali ma`lum bo’lgan. Ul zot Payg’ambar bo’lmaslaridan oldin ismlariga “amin”, ya`ni “rostgo`y” qo`shimchasini olishga muyassar bo`lganlar.