Dilnavoz Yusupova

«
Barmog‘im
»
, 
«
Ey to‘ti
»
, 
«
Lola 
ko‘ksidek bag‘rim...
»
singari g‗azallarida lirik qahramonning ruhiy kechinmalari 
ta‘sirli ifoda etilgan. Uning «Bideh» (bergil, ber menga) radifli g‗azalida o‗zining 
navkarlik davridagi og‗ir hayoti tasvirlanadi.
«
Zarbulmasal
»
 haqida 

Gulxaniy asarning kirish qismida uning yozilish sababi ustida to‗xtalib, xon 
saroyidagi she‘riy majlislarning birida masal (maqol, matal, hikmat)larning badiiy 
ijoddagi o‗rni haqida gap ketganligini qayd etadi. Xonning nazari Gulxaniyga tushib 
uni qoshiga chaqiradi va: «…bu zarbulmasallarni necha hikoyatlar orasida aql-u 
donishing yetishicha tartib ver», – deb buyuradi. Gulxaniy darhol javob qaytaradi: 
«Ey shohi jahonpanoh, tojikning bir masali bordurki, az ko‗za hamon tarovadki, dar 
o‗st (Ko‗zada bori to‗kiladi)». Alar (ya‘ni xon) aydilarki: «O‗zbekning bir maqoli 
bordurki, eshakiga yarosha tushog‗i». Bu suhbatdan so‗ng Gulxaniy «amirning 
amrlarini vojib bilib zarbulmasal yo‗lida sobitqadam bo‗ldi va «Yapaloqqush va 

---

276 
Boyqushning qudaliklari orasinda to‗rt yuz zarbulmasali avommunos»ni bayon 
qiladi.

«Zarbulmasal»da qushlar timsolidan foydalanib insonlar va ular orasidagi 
murakkab munosabatlar tasvirlangan. Asarda inson ruhiyati tasviri alohida berilmay, 
qushlarning o‗zaro suhbatlari zamiriga singdirilgan. «Zarbulmasal»da uchraydigan 
badiiy obrazlarni: a) qushlar obrazlari; b) hayvon-hasharot obrazlari; с) odam 
obrazlari tarzida uchga bo‗lish mumkin. Qushlar obrazlari asarning bosh maqsadini 
ifodalashga yo‗naltirilgan bo‗lib, qolgan ikki guruhdagi qahramonlar, asosan, 
ularning o‗zaro suhbatlari asnosida namoyon bo‗ladi. Yozuvchi qushlar vositasida 
ularning prototiplari bo‗lmish odamlarga xos jihatlarni aks ettirgan bo‗lsa-da, ayni 
vaqtda, har bir qushga xos individual belgilarni berishni ham yoddan chiqarmaydi. 
Ko‗pincha qushlarning otida ularning fe‘li aks etadi. Chunonchi, Ko‗rqushning 
ko‗rligi, Boyqushning sovuqnafas va xasisligi, Kordonning korchalonligi, 
Kuykanakning kichik jussali hamda kuyunchakligi laqab bilan tabiatning mos 
kelishiga misol bo‗la oladi.

Asarning qisqacha syujeti: Farg‗ona iqlimida Kayqubod degan podshohdan 
qolgan bir vayrona bor edi. Unda yashovchi Boyo‗g‗lining Gunashbonu ismli qizi 
bo‗ladi. Shu atrofda manzil tutgan Yapaloqqush uni o‗g‗li Kulonkir sultonga olib 
bermoqchi bo‗lib Ko‗rqushni sovchilikka yuboradi. Ko‗rqush yo‗lda Hudhudga duch 
kelib o‗zaro munozara qiladi. Keyin Kulonkir sulton bilan gaplashib oladi. 
Boyo‗g‗linikiga kelsa, u qarindoshlari bilan kengashib, so‗ng javob bermoqchi 
bo‗ladi. Buni yaxshilikka yo‗ygan Yapaloqqush do‗sti Sho‗ranul degan qarg‗a orqali 
qushlar shohi Malikshohindan suyunchi oladi. Malikshohin o‗zining pahlavoni 
bo‗lmish Kulonkir sultonning to‗yini o‗tkazib bermoqchi bo‗lib xazinachisi 
Kordonni to‗y xarajatlarni aniqlash uchun Boyo‗g‗linikiga yuboradi. Boyo‗g‗li 
qizining qaliniga mingta vayrona so‗raydi. Kordon Umarxon davrida mamlakat obod 
bo‗lib, vayronalar kamaygani, shuning uchun uning sonini olti yuztaga tushirishini 
so‗raydi. Uni eshitgan Ko‗rqush oting Kordon – ishbilarmon bo‗lsa ham, qo‗lingdan 
hech ish kelmas ekan deb o‗zi Boyo‗g‗lining yoniga kelib Qo‗qondan topilmasa ham, 
mingta vayronani Buxoro muzofotidan topib berishga va‘da beradi. Shundan keyin 

---

277 
dabdabali to‗y qilinib, kelin-kuyov murod-maqsadlariga yetadilar. Xulosa: Gulxaniy 
qushlar misolida o‗z davri voqeligini tasvirlaydi.

«Zarbulmasal» asarida 400 ga yaqin maqol, matal, naql va 15 dan ortiq katta-
kichik hikoya va masallar mavjud. Muallif hind eposi «Kalila va Dimna», 
A.Jomiyning «Silsilat uz-zahab» asarlari, shuningdek, Sa‘diy Sheroziy, Hofiz 
Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, So‗fi Olloyorlarning hikmatlaridan 
foydalangan.