Dilnavoz Yusupova

Bo‘lmas edi Tengri kalomida nazm.

---

203 
Shuningdek, Navoiy ushbu bobda turkiy tilda she‘r aytishga kuchli ishtiyoq sezishini 
va bu yo‗lda ancha yuqori darajaga erishganini faxr bilan bayon qiladi.
Dostonning 16-bobi zamona sultoni Husayn Boyqaro madhini o‗z ichiga oladi. 
Alisher Navoiy bu bobda talmeh san‘ati vositasida Husayn Boyqaroni kuch-qudratda 
Firdavsiy qahramoni Rustamga, adolat va fazl-u kamolda Eronning afsonaviy podshosi 
Jamshidga o‗xshatadi.
17-bob «Ko‗ngul ta‘rifida» deb nomlanadi. Bu bobda Navoiy qudratli dehqon (Xudo) 
ilk tongda insonni yaratgandan keyin unga ko‗ngul ato etganini bayon qilar ekan, 
ko‗ngulni yurak bilan adashtirmaslikka chaqiradi. Shoirning fikricha, yurak savdogarda 
ham bor, lekin uning butun fikri-yodi savdoda. Yaratganning yodi bilan yashaydigan 
insondagina haqiqiy ko‗ngul bo‗ladi va ugina «ahli dil» sanalishi mumkin. Shuningdek, 
Navoiy ko‗ngulni olami kubro, Ka‘badan-da ulug‗ joy deb ataydi.
Muqaddimaning qolgan uch bobi (18 – 20-boblar) hayrat ta‘rifiga bag‗ishlangan. Bu 
boblarda Xoja, ya‘ni ko‗ngulning avval mulk (narsalar) olamiga, keyin malakut 
(farishtalar) olamiga va, nihoyat, so‗ngida «ajoyib bir shahar» (inson tanasi)ga sayohati 
bayoni keltiriladi va bu sayohat ko‗ngulning o‗zligini tanib inson tanasiga kirgani tasviri 
bilan yakunlanadi. Alisher Navoiy bu o‗rinda «o‗zligini bilgan Xudoni ham biladi» 
g‗oyasini ilgari suradi: 
Nafsg‘a chun orif o‘lub mo‘-bamo‘, 
Foyiz o‘lub 
«
qad arafa rabbahu
»
.
Muqaddimaning so‗nggi 21-bobi Xoja Bahouddin Naqshband va uning xalifasi Xoja 
Ubaydulloh Ahror madhiga bag‗ishlangan. Alisher Navoiyning muqaddimadagi so‗nggi 
bobni aynan shu shayxlarga bag‗ishlashi shoirning naqshbandiya suluki vakili ekanligiga 
ishora edi.
Dostonning 22-bobidan asosiy qism boshlanadi. Asosiy qism maqolat va 
hikoyatlardan tashkil topgan 40 bobni o‗z ichiga oladi. Maqolatlar muayyan bir axloqiy-
falsafiy mavzuga bag‗ishlangan bo‗lib, shoir dastlab ushbu mavzuga munosabat bildiradi, 
mavzu yuzasidan o‗z fikr-mulohazalarini bayon qiladi, so‗ngra shu mavzuga mos ibratli 

---

204 
hikoya keltiradi. Shu tariqa asosiy qism 20 maqolat va unga ilova tarzida keltirilgan 
hikoyatlar bayoni tarzida davom etadi: 
№ Maqolatlar 
Hikoyatlar 
1 
Iymon sharhida 
Shayx Boyazid Bistomiy va uning muridi 
haqidagi hikoyat 
2 
Islom bobida 
Ibrohim Adham va Robiya Adviya haqidagi 
hikoyat 
3 
Salotin (sultonlar) zikrida 
Shoh G‗oziy hikoyati 
4 
Xirqa kiygan riyokor shayxlar xususida 
Abdulla Ansoriy haqidagi hikoyat 
5 
Karam (xayr-u ehson) vasfida 
Hotami Toyi hikoyati 
6 
Adablilik to‗g‗risida 
No‗shiravon va Nargis haqidagi hikoyat 
7 
Qanoat bobida 
Qanoatli va qanoatsiz do‗stlar haqidagi hikoyat 
8 
Vafo bobida 
Ikki vafoli yor hikoyati 
9 
Ishq o‗ti ta‘rifida 
Shayx Iroqiy haqidagi hikoyat 
10 Rostliq ta‘rifida 
Sher bilan durroj hikoyati 
11 Ilm osmonining yulduzlardek baland 
martabaliligi haqida 
Imom Roziy va Xorazmshoh haqidagi hikoyat 
12 Qalam va qalam ahllari haqida 
Yoqut haqidagi hikoyat 
13 Bulutdek foyda keltiruvchi odamlar 
haqida 
Ayyub va o‗g‗ri haqidagi hikoyat 
14 Osmon tuzilishidan hikoyat 
Iskandar haqidagi hikoyat 
15 Jaholat mayining quyqasini ichadiganlar 
haqida 
Isroiliy rind haqidagi hikoyat 
16 Xunasasifat oliftalar haqida 
Abdulloh Muborak haqidagi hikoyat 
17 Bahor yigitligining sofligi haqida 
Zaynobiddin va uning o‗g‗li haqidagi hikoyat 
18 Falak g‗amxonasi haqida 
Go‗zal malika va uning oshig‗i haqidagi 
hikoyat 
19 Xurosonning 
misli 
yo‗q 
viloyati Bahrom va bog‗ haqidagi hikoyat 

---

205 
bayonida 
20 Maqsadning o‗talgani haqida 
Xoja Muhammad Porso haqidagi hikoyat 
Eng avvalgi maqolat iymon sharhiga bag‗ishlanadi. Bu bejiz emas, zero, dostonning 
bosh g‗oyasi komil inson timsolini vasf etishdir, komillikning bosh belgisi esa iymondir: