Difraksion panjara

Difraksion panjara- bir-biridan bir xil masofada joylashgan juda ko’p sonli bir xil tirqishlar to’plami.

• 
  Panjara doimiysi(davri)-qo’shnitirqishlarorasidagi d masofa
  
• 
  Panjaradanto’lqino’tganda
  
  • 
    maksimumlarsharti: , ( m=0,1,2,…)
    
  • 
    minimumlarsharti: , (m=0,1,2,…)
    

• 
   
  

Difraksion panjara turlari:

• 
  Panjara uchun tanlangan plastinka xususiyatlariga qarab:
  
  • 
    O’tkazuvchi – plastinka parallel yoqli shaffof materialdan yasalgan bo’ladi(m-n:shisha)
    
  • 
    Qaytaruvchi-plastinka ko’zgu xususiyatiga ega bo’ladi.
    
• 
  Tirqishlar tortilgan yuza shakliga qarab:
  

a)yassi-yuza yassi tekislikdan iborat:

b)botiq-yuza sfera segmenti ko’rinishida.

• 
  Tirqishlar o’tkazish yo’nalishiga qarab:
  

a)bir o’lchovli-tirqishlar faqat bir yo’nalishda;

b)ko’p o’lchovli-m-n:ikki o’lchovli-tirqishlar ham absissa, ham ordinata o’qi yo’nalishida bo’ladi

Difraksion panjara xarakteristikalari:

• 
  Chiziqli dispersiya-uzunlikbirligigato’g’rikeladiganto’lqinuzunliklarningo’zgarishinixarakterlaydi:
  

,

• 
  Burchakdispersiyasi-difraksiyaburchagigaqarabto’lqinuzunligio’zgarisinixarakterlaydi:
  
• 
  Ajrataolishqobilyati:
  

=mN

• 
   
  

Difraksion panjarali asboblar:

• 
  Yassi panjarali asboblar:
  

Rasmda Ebertning gorizontal va vertikal sxemalari ko’rsatilgan. Bunda spektrni o’zgartirish panjarani o’z o’qi atrofida aylantirish orqali amalga oshiriladi. Ko’zguda qaytaruvchi sohalar belgilangan bo’ladi.

Rentgen nurlari difraksiyasi

Rentgen nurlari difraksiyasi — rentgen nurlarining kristallarda yoki suyuk/shk va gaz molekulalarida sochilishi natijasida ekranda hosil boʻladigan difraksion manzara. Rentgen nurlarining toʻlqin tabiatini nemis olimlari M. Laue, V. Fridrix va P. Knippinglar kashf etgan (1912).
Rentgen nurlarining toʻlqin uzunligi bilan kristall panjaralar doimiysining bir-biriga yaqinligi rentgen nurlarining kristallardagi difraksiyasini kuzatishga imkon beradi. Rentgen nurlari kristallar orqali oʻtganda koʻp oʻlchamli panjaralar difraksiyasi sodir boʻladi. Difraksion maksimumlarni linzasiz kuzata olish uchun rentgen nurlari dastasi gʻoyat ingichka qilib olinadi. Kristall panjaradagi maʼlum toʻlqin uzunligiga tegishli maksimumlarni hisoblash usulini rus fizik kristallografi G. V. Vulf va U. L. Bregg bir-biridan mustaqil ravishda taklif etganlar (1913). Bu usul Bregg—Vulf sharti deb ataladi.
Rentgen nurlari difraksiyasi d.dan kristall panjara tipini va uning doimiysini aniqlashda kristall panjara tipi va doimiysi maʼlum boʻlsa, rentgen nurlarining toʻlqin uzunliklarini aniqlashda foydalaniladi.
O‘z vaqtida Laue kashfiyoti Rentgen nurlarining korpuskulyar tabiatli emas, balki to‘lqin tabiatli ekanligining aniq isboti sifatida qaralgan edi. Hozir biz bilamizki, difraksiya hodisalari korpuskulalarda ham yuz beradi.
Debay-Sherrer taklif etgan usulda monoxromatik rentgen nurlari poroshok holidagi kristallga tashlanadi. Monokristallar xaotik ravishda oriyentatsiyalanganligi uchun har doim shunday oriyentrlangan kristall panjaralar topiladiki, shu yo‘nalishlardan qaytgan rentgen nurlari fotoplyonkada ma’lum tartib bilan joylashgan egri chiziqlarni hosil qiladi. Bu vaqtda qaytgan nurlar rus fizigi Vulf va angliyalik ota-bola Bregglar (1913 yil) tomonidan kashf qilingan shartni qanoatlantiruvchi burchaklarda difraksion manzara hosil qiladi.
Vulf-Bregglar qatlam qalinligi d ga teng bo‘lgan kristall panjaraga sirpanuvchi burchak ostida rentgen nurlarini tashlab shunday sirpanish burchagi ostida qo‘shni qatlamlardan qaytayotgan nurlar bosib o‘tgan yo‘llar orasidagi ∆ farq ∆=KM+ML ga teng bo‘lishini quyidagi shartni qanoatlantiruvchi yo‘nalishda difraksion maksimum kuzatilishi aniqlandi (10.4-rasm).

∆=2dsin=ml (10.1)

bu yerda m =1,2,… . (10.1) ifoda Vulf-Bregg formulasi deyiladi. Agar oddiy kubik panjaraga ega bo‘lgan natriy xlor kristallini olsak, Na va Cl ionlari orasidagi masofa d ga teng. Bitta ionning hajmi d³ ga teng, bundan


deb yozish mumkin. N=6,02∙10²³ mol^-1 – Avogadro soni, M=5,85∙10^-2 kg/mol – moddaning molyar massasi, =2140 kg/m³ – zichligi. Bulardan foydalanib ionlar orasidagi masofani topish mumkin: d = 2,8∙10^-10 m. Noma’lum  to‘lqin uzunlikli Rentgen nurini natriy xlor kristallidan qaytishida Vulf-Bregg tenglamasidan foydalanib to‘lqin uzunligini topish mumkin.