Dialektologiya

Download 76,47 Kb. bet 5/6 Sana 01.07.2022 Hajmi 76,47 Kb. #726212

Bog'liq
Mustaqil ish yuzi blankasi

ma- gan	Lab-lan- gan		Lab- lan- ma- gan
Lab-lan- gan
Yuqori ko’tarilish		i			<‘,>			o’	u
O’rta ko’tarilish	Yuqori- O’rta ko’- tarilish	e		θ					o
	Quyi-o’r- ta ko’ta- rilish	e
Quyi ko’tarilish		ə(a)						A (o)

Demak unlilarning turli variantlarini berish uchun transkriptsiyada 15 ta belgi olingan. Bu belgilar orqali o’zbek dialekt va shevalarida uchraydigan unli fonemalarni ifodalash mumkin.

Ayrim transkriptsiya belgilarining ma’no o’zgaliklari. Unli tovushlar uchun belgilar quyidagi ma’no o’zgaliklari bilan qabul qilinadi:
a- umumturkiy orqa qator, singormanizmi saqlagan barcha o’zbek dialekt va shevalariga xos unli, singormanizmni yo’qotgan shevalarda esa turli o’zgaliklarga ega. Sovet-internatsional so’zlarda rus tilidagi a tovushiga mos keladi.
ə - oldingi qator, lablanmagan a unlisi; o’zbek dialekt va shevalarining ko’pchiligida uchraydi, masalan, Marg’., And. əkə G’G’ Toshkent., oka kabi.
A- lovchi o’zbek shevalarida bu tovush o’zbek adabiy tili va 0-lovchi shevalarning ta’sirida tarqala boshadi.
E- oldingi qator, lablanmagan, tor unli tovush bo’lib, o’zbek shevalarining ko’pchiligiga xos. O’zining akustik (eshitilish) va artikulyatsion xususiyatlariga ko’ra rus tilidagi undoshdan keyin keladigan e yoki so’z boshida keladigan e harfi bilan ifoda etiladigan seno (pichan), eti (bular) so’zlaridagi kabi tovushga to’g’ri keladi. Bu tovush mavjud o’zbek orfografiyasida so’z boshida keladigan yolashgan unli e (y//e) emas, balki edi (-ed) so’zidagi kabi yolashmagan unlidir. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : ber, kel, er, endi, echki kabi.
E- oldingi qator, lablanmagan ochiq e unlisi; bu tovush akustik jihatdan e ga yaqin bo’lsa-da, uning ochiq varianti emas. Bu tovush ba’zan ruscha (etot so’zidagi kabi) e ga mos keladi, masalan, qipchoq shevalarida: ekθviyem, echki kabi.
I- odatdagi turkiy oldingi qator, lablanmagan i unlisi. Singormonistik shevalarda fonema sifatida, singormonizmni yo’qotgan 0-lovchi shevalarda esa turli fonetik sharoitlardagina uchraydi.
‘- indifferent lablanmagan tovush, u o’zining kelib chiqishi jihatidan oldingi qator i va orqa qator i unlilarini konvergentsiyasi (birlashishi) natijasida hosil bo’lgan; i va i o’rtasidagi bu indifferent tovush shahar shevalarida va shahar tipidagi qishloq shevalarining ko’p qismida mustaqil fonema sifatida uchraydi. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : k’sh’, ‘kki, b’z, b’l - ad-orf.. kishi, ikki, biz, bil kabi.
-turg’un orqa qator indifferent ‘ unlisi; ammo i tovushiga teng emas. Shahar shevalarida va shahar tipidagi shevalarda chuqur til orqa q,g’,h tovushlari bilan yondosh kelganda uchraydi, masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda qz, qrqqsh, psh(t),mx; Turkiston shevasida bu tovush Toshkent, Farg’ona shevalaridagi kabi ‘ fonemasining kombinator varianti emas, balki alohida fonema hisoblanadi: q’zlar ch’qt’ kabi emas, balki alohida fonema hisoblanadi: q’zlar ch’qt’ kabi.
U- odatdagi orqa qator, lablangan turkiy U unlisi.
-odatdagi oldingi qator, lablangan turkiy  unlisi. Bu tovush singormonistik o’zbek shevalarida hamda qardosh qozoq, qirg’iz va boshqa turkiy tillarda mustaqil fonema sifatida ishltiladi. Singormonizmni yo’qotgan o’zbek shevalarida  ga yaqin kombinator varianti mavjud, solishtiring: qul (ql) va kul (kl) kabi.
O - odatdagi orqa qator, lablangan turkiy o unlisi masalan, qipchoq. Som, qolo’no’,qoy - adab. orf. so’m,qo’lini, qo’y kabi.
θ - odatdagi oldingi qator, lablangan turkiy o unlisi masalan, Qipchoq. kθmr, sθyle, gθr, kθz- adab.orf. ko’mir, so’zla, go’r, ko’z kabi. Singormonizmni yo’qotgan o’zbek shevalarida esa θ ga yaqin kombinator variantlarigina bor, solishtiring: qo’l, qol, ko’l, kθl kabi.
O’- lablangan, indifferent tovush. Tilda ‘ kabi Oxo ning konvergentsiyasi (birlashish) natijasida hosil bo’lgan va o o’rtasidagi bu tovush singormonizmni yo’qotgan shahar va shahar tipidagi shevalarda normal fonema hisoblanadi.
"Sosyolinguistlar va dialektologlar ba'zi maqsadlar va usullarni baham ko'rishadi, biz ikkalamiz ham muayyan joyning ( nutqiy jamoa ) tilini, ishlatilayotgan tilni," haqiqiy " nutqni qiziqtirmoqdamiz va turli xilligi katta farq - ilgari o'tgan dialektologlar yoki dialekt geograflari, boshqa shakllar keyinchalik standartga to'g'ri keladigan boshqa shakllarni nazarda tutgan holda, jamiyatning eng xilma-xil, an'anaviy tili bilan qiziqishganligi, boshqa tomondan esa, sosyolinguistlar jamiyatdagi turli xil shakllar (va ularning ijtimoiy baholari) bilan qiziqishmoqda ...
Lingvistik geografiya va dialektologiyaning maqsadlari aniq nutq xususiyatlarining qaerdaligini ko'rsatishi va lahjalar hududlari o'rtasidagi chegaralarni kashf etishdir. Biroq, dialekt geografiyasi, mintaqaviy lehçeler, qo'shnilari ta'sir qilmagan yoki oddiy til bilan ta'sir qilmagan bo'lsa, har bir mintaqada eng an'anaviy nutq topishga harakat qildi. "

Download 76,47 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: