Dialektika [yun dialektike (techne) suhbat olib borish, bahslashish sanʼati] borliqning vujudga kelishi, uning taraqqiyoti haqidagi falsafiy taʼlimot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi

Dialektika [yun. dialektike (techne) — suhbat olib borish, bahslashish sanʼati] — borliqning vujudga kelishi, uning taraqqiyoti haqidagi falsafiy taʼlimot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi. "D" tushunchasi falsafa tarixida dastlab hozirgi maʼnosidan boshqacha tushunilgan. Yunon falsafasida D. muxolifning muhokamasidagi ziddiyatlarni ochib tashlash, munozara orqali xaqiqatni topish sanʼatini anglatgan. Keyinchalik bu usul tabiat hodisalariga tatbiq etila boshlagan, bilish uslubiga aylangan. Dialektik tafakkur voqelikni bilish jarayoni sifatida inson, jamiyat bilan bogʻliklikda paydo boʻlgan. Voqelikni bilish va uni inson manfaatlari yoʻlida oʻzgartirishning dialektik us-lubini anglashga intilish qadim zamonlarga borib taqaladi. Bu intilish dastlab Sharqda paydo boʻlib, antik davrda oʻz takomiliga yetgan. Falsafa tarixida D. turlicha talqin qilingan. "D" soʻzi ilk bor Sokrat (Suqrot) tomonidan qoʻllanilgan. U D.ni bir-biriga zid, qaramaqarshi fikrlar toʻqnashu-vi orqali haqiqatni topish sanʼati deb bilgan. Geraklit ijodida D. oʻzining antik davrdagi eng yorqin koʻrinishiga ega boʻldi. Geraklit fikricha, D.— muttasil harakatdagi olam ichki jihatdan ziddiyatli va u doimiy vujudga kelish, rivojlanish hamda tanazzulga yuz tutish — qaramaqarshiliklar birligidan iborat. Mazkur davrda Geraklit va b. yunon faylasuflari taʼlimotlari negizida sofistlarning salbiy tusdagi D.si vujudga keladi. Sofistlar haqiqatni borliq D.sidan emas, bahslar olami, ruhiyatidan axtarib, ziddiyatli inson tafakkurini harakatga keltirdilar, oxir-oqibatda bilish faqat nisbiy, gumoniy, taxminan ekanligini eʼtirof etishgacha borib yetdilar. Oʻrta asrlardan 18-asrgacha D. oddiy (maktabda oʻqitiladigan) mantiq ilmi sifatida tushunib kelindi. Platon D.ni narsalarning ideal mohiyatini bilish maqsadida tushunchalarni boʻlak-boʻlaklarga ajratish, soʻng bir-biri bilan oʻza-ro bogʻlash uslubi deb hisoblagan. Kuzalik Nikolay, J. Bruno D.ni qara-maqarshiliklarning mos kelishi haqidagi taʼlimot deb taʼkidlashgan. Kantnit fikricha, D. voqelikni tajriba, hissiy bilimlar orqali emas, balki sof tafakkur asosida bilishga intiladi. Gegel D.ni borliq, ruh va tarix taraqqiyotining ziddiyatlarini anglashning umumiy uslubi deb bildi. Falsafa tarixida D.ning 3 ta asosiy shakli tarkib topdi: 1) qad. dunyodagi ilk, stixiyali, sodda D. (Geraklit, Platon va b.); 2) nemis mumtoz idealistik (xususan, Gegel) falsafasi; 3) K. Marks va F. Engels asos solgan materialistik D. K. Marks, F. Engels va xususan, V.I. Lenin D.ni vokelikni bilish va uni inqilobiy oʻzgartirish qaqidagi taʼlimot hamda buning tegishli uslubi deb hisobladilar. Marksistik utopiya D. qonunlarida insoniyatning yalpi baxtsaodatga borish kafolatini koʻradi. 20-asr Gʻarb falsafasida D. neogegelchilik, ekzistensializm, diniy falsafaning turli oqimlarida rivojlandi.Dialektik tafakkur elementlarini antik materializm va idealizmning koʻpgina vakillarining falsafiy taʼlimotlarida, ulardan keyingi falsafiy taʼlimot va maktablarda uchratish mumkin, ammo bularning barchasi stixiyali dialektika edi.

Nemis klassik falsafasining IDEALSTIK DIALEKTIKASI (Kant, Shelling, Hegel) dunyoning dialektik ko‘rinishini o‘rnatishda muhim rol o‘ynadi. Idealistik dialektika Gegel falsafiy tizimida rivojlanishning eng yuqori bosqichiga chiqdi.

Dialektika orqali Gegel nafaqat polemika, bahs-munozara, suhbat san'atini, balki dunyoning ma'lum bir ko'rinishini ham tushundi. Uning uchun dialektika voqelikni anglash usuli bo‘lib, u dunyoning nomuvofiqligini, uning o‘zgarishini, hodisalar, narsa va jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini, sifat o‘zgarishlarini, eskirgan va eskirganni inkor etish orqali pastdan yuqoriga o‘tishni hisobga oladi. yangi, o'sib borayotganini tasdiqlash.Dialektikaning eng muhim tamoyili universal bog'lanish tamoyilidir. Atrofimizdagi dunyo nafaqat rivojlanayotgan moddiy shakllanishlardan, balki o'zaro bog'langan ob'ektlar, hodisalar, jarayonlardan ham iborat. Zamonaviy ilm-fan hodisalar va voqelik ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va shartliligini tasdiqlovchi ko'plab ma'lumotlarga ega. Shunday qilib, bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiluvchi elementar zarralar atomlarni hosil qiladi. Atomlarning o'zaro bog'lanishi molekulalarni beradi, molekulalar so'l jismlarni hosil qiladi va hokazolar galaktikalar va metagalaktikalargacha.

Shunday qilib, narsa va hodisalarning umuminsoniy aloqasi va o'zaro bog'liqligi moddiy olamning muhim belgisidir. SHuning uchun fanni bilish uchun uning barcha tomonlarini, bog’lanishlarini o’rganish zarur. Moddiy olamning narsa va hodisalari xilma-xil bo‘lgani uchun ularning o‘zaro aloqalari va o‘zaro ta’siri ham xilma-xildir.