Dezaminlanish Aminoatsiladenilat kompleksi

www.arxiv.uz

Oksillar almashinuvi. Biosintez


Reja

1. 
   Aminokislotalarning klassifikatsiyasi
   
2. 
   Dezaminlanish
   
3. 
   Aminoatsiladenilat kompleksi.
   

Butun organizm, uning xar bir tukima va organi, ayrim xujayra va xujayradan past darajada tuzilgan komponentlar xayoti uchun oksillar almashinuvi xal kiluvchi axamiyatga ega. Xujayraning Bioorganik viy faolligi va unda kechadigan barcha metabolik reaktsiyalar oksillar almashinuvi bilan boglik. Bu jarayonlarda oksillar yo substrat, yoki katalizator ferment shaklida ishtirok etadi. Bu ma‘noda oksillar almashinuvi, birinchi navbatda, organizm sturtura elementlari va biologik zarur komponentlarning uzgarishi, ularning yangilanishi bilan boglik extiyojlarni koplashga karatilgan.

oksillar almashinuvi organizmlarning turli sinflarida uziga xos yullar bilan kechsa xam, bu almashinuvda ishtirok etadigan oksillarning struktura elementlari aminokislotalarning biosintezi uchun sarflanishi va boshka metabolik uzgarishlari muxim urin egallaydi. Avtograf organizm bulgan usimliklarda barcha organik moddalar katorida aminokislotalar va oksillar xam fotosintez jarayonida xosil bulgan uglevod birikmalari asosida anorganik azotning uzlashtirilishi yuli bilan yangidan sintezlanadi. Aminokislotalar paydo bulgach, ularning xujayra ichidagi almashinuvi va oksillar sintezidagi ishtiroki barcha organizmlar uchun deyarli bir xil umumiy yul va mexanizm buyicha utadi.
Xayvon va odamlar GYeTYeROTROF organizm bulganidan ular tanasining tuzilishi uchun zarur bulgan ximiyaviy birikmalarni uzi sintezlay olmaydi, balki doimo ovkat bilan kiritib turilishini talab etadi. Tashkaridan usimlik va xayvon maxsulotlari shaklida kabul kilingan oksil moddalar oshkozon-ichak yulida xazmlanib, uzining tarkibiy kismi bulgan aminokislotalargacha parchalanadi.
Xayvon organizmi oksil moddalarga bulgan extiyojini kundalik ovkat bilan ta‘minlab turadi. Tarkibida azot tutuvchi birdan bir ozika modda oksillar bulganidan,tarkibida deyarli azot bulmagan uglevod yoki yoglar uni koplay olmaydi. Organizmning xayot faoliyati jarayonida oksil moddalar doimo sarflanib, ular tarkibidagi azot tashkariga chikarilib turgach, ovkat bilan xam ma‘lum mikdor oksil kabul kilib turilishi zarur. Oksil modda tanada zaxira xolida saklanib turmaganidan soglom organizmda uning kundalik kirimi chikimiga teng bulishi shart. Azot ozik moddalar ichida deyarli fakat oksil tarkibida bulganidan va organizmdan tashkariga chikariladigan azot xam tananing oksil moddalaridan kelib chikkanidan, mashxur nemis olimi Karl Foyt kontseptsiyasi buyicha, oksillar almashinuvining mikdoriy tomoni xakida kabul kilingan va chikarilgan azot mikdori, ya‘ni azot balansiga kkarab xulosa kilinsa buladi. Bunda oksillar tarkibida azot urta xisobda 16 % ni tashkil kilganidan ozik modda va chikindi maxsulotlardagi azot mikdori 6,25 (100:16==6.25) ga kupaytirilsa, kabul kilingan xamda parchalangan oksil mikdori ma‘lum buladi. Soglom organizmda kundalik ovkatdagi oksil mikdori organizmda parchalangan oksil mikdoriga teng, ya‘ni organizm AZOT MUVOZANATIDA buladi.
Ammo kundalik ovkat bilan kabul kilinadigan oksil organizm extiyojini tula koplamasa u oriklaydi, ya‘ni uz tanasidagi oksillar parchalanishi xisobiga xayotiy extiyojini ta‘minlab turadi. Demak, AZOT BALANSI MANFIY buladi.
Bunday xodisalar och kolganda, isitma bilan kechadigan kasalliklarda, ovkat yaxshi xazmlanmaganda kuzatiladi. Buning aksicha, yosh, usayotgan organizmda, isitmali kasalliklardan tuzalayotgan shaxslarda AZOT BALANSI musbat buladi, ular organizmda sarf kilinayotgan oksil mikdoriga karaganda ovkat bilan kuprok oksil iste‘mol kilib turadilar. Ammo, kundalik ovkatdagi oksil mikdori kancha bulishi kerak?
Kup yillar davomida utkazilgan tadkikotlar organizmning oksillarga bulgan kundalik extiyoji oksilning tarkibiga boglik ekanligini kursatdi, ya‘ni ovkat bilan kabul kilinadigan oksillarning kimmati ularning aminokislota tarkibiga boglik, degan fikrni tasdikladi. Bu nuktai nazarga binoan, oksillarni TULA KIMMATLI va TULA KIMMATI YUK degan ikki gruppaga usishi va rivojlanishi uchun lozim bulgan barcha aminokislotalar yetarli mikdorda mavjud. Ular almashtirib bulmaydigan (essentsial) majburiy aminokislotalar deb ataladi. Tula kimmati yuk oksillar tarkibida esa almashinmaydigan aminokislotalarning ba‘zi vakillari mutlako bulmaydi, yo yetishmaydi.
Ovkatdagi xayvon oksillari, ayniksa, gusht, sut, tuxum, pishlok, balik oksillari tula kimmatli, usimlik oksillari, masalan, makkajuxori zeini, bugdoy gliadini va boshkalar esa tula kimmati yuk oksillardir. Usimliklardan dukkaklilar doni, masalan, nuxat oksilga boy bulib, tarkibidagi glitsinin xayvon oksillariga teng kelmasa xam boshka usimlik oksillaridan afzalrokdir. Zamburuglar oksili biologik kimmati jixatidan nuxat oksiliga yakin, ya‘ni usimliklar dunyosidagi boshka barcha oksillardan yukori turadi. Shuning bilan birga ayrim oksillar tarkibida ba‘zi aminokislotalar bulmasa xam ular tula kimmatga ega ekanligi aniklandi. Masalan, sut oksili kazein tarkibida glitsin yuk,lekin u tula kimmatli. Binobarin,glitsin tanada sintezlansa kerak. Demak organizmning sintetik kobiliyati chegarali, u ba‘zi aminokislotalarni sintez kila oladi, boshkalarini esa sintez kilish kobiliyatiga ega emas. Mana shu organizmda sintezlanmaydigan,ya‘ni ALMASHINMAYDIGAN muxim aminokislotalar, masalan, lizin, triptofan, leytsin doimo oksillar tarkibida organizmga kiritib turilishi lozim. Organizmda sintez kilinishi mumkin bulgan, ALMASHINADIGAN, organizmga kiritilishi zarur bulmagan aminokislotalar, masalan, glitsin, alanin, glutamat kislota ovkat bilan iste‘mol kilinmasa xam buladi.