Dezaminlanish Aminoatsiladenilat kompleksi

AMINOKISLOTALARNING KLASSIFIKATsIYaSI
----------------------------------T-------------------------------------
ALAMASHINADIGAN ¦ ALMASHINMAYDIGAN
----------------------------------+-------------------------------------
GLITsIN ¦ VALIN
ALANIN ¦ LeYTsIN
TsISTeIN (tsistin) ¦ IZOLeYTsIN
GLUTAMAT kislota ¦ TRYeONIN
GLUTAMIN ¦
ASPARTAT kislota ¦ MeTIONIN
ASPARAGIN ¦
TIROZIN ¦ FYeNILALANIN
PROLIN ¦ TRIPTOFAN
SeRIN ¦ GISTIDIN
TsITRULLIN ¦ ARGININ
Ogiz bushligidan oksillar ximiyaviy uzgarishlarga uchramay, maydalangan, sulak bilan xullangan ovkat lukmasi xolida oshkozonga tushadi, oshkozonda oksillarning xazmlanishi uning shirasi tarkibidagi ferment - PYePSIN va XLORID KISLOTA ta‘siriga boglik. Bir kecha kunduzda oshkozondan 2-3 l shira ajraladi. Uning tarkibi xam sulak kabi 99 % suvdan iborat.Kuruk moddalardan mutsin nomli shilimshik glikoproteid, pepsin fermenti, taxminan 0.5 % mikdorda xlorid kislota bor.
Kuchli xlorid kislota oshkozonga tushgan oksil moddalarni shishirib, ferment ta‘siri uchun kulay sharoit tugdiradi. Natijada gidrolitik parchalanish tezlashadi. Bundan tashkari, kislotali sharoitda PYePSINOGYeN shaklida bulgan ferment faollanib, PYePSINGA utadi.
Oshkozon shirasi me‘da devorining shilimshik pardasida joylashgan ikki xil xujayralar - uning pilorik (kirish) kismidagi ASOSIY XUJAYRALAR, markaziy va boshka kismlaridagi ASOSIY xamda ChYeGARAVIY xujayralarda ishlab chikariladi.
Ovkat bilan oshkozonga tushgan oksillar uning pilorik kismi shilimshik pardasida GASTRIN nomli gormon ishlab chikarilishini stimullaydilar. Gastrin oshkozon shirasi ajralishini kuzgatadi. Aminokislota gistamin xam shu singari ta‘sirga ega, lekin gastrin organizmning uzida ishlanib, kon orkali ta‘sir etadi. Bu moddalarning xar ikkalasi xam xlorid kislotaning ajralishini kuchaytiradi.
PYePSIN VA PYePSINOGYeN. Oksillar xazmlanishida asosiy axamiyatga ega bulgan proteolitik ferment - pepsin oshkozonning shilimshik pardasida nofaol shaklda ishlab chikariladi.
Unga PYePSINOGYeN nomi berilgan. Ma‘lumki, umuman fermentlarning faollanmagan shakli ZIMOGYeN deb ataladi. Pepsin va pepsinogen kristall shaklida olingan birinchi oksillardandir. Ularning fizikimyoviy xususiyatlari yaxshi urganilgan. Pepsinogenning uzi proteolitik faol emas, lekin N+ ionlari ta‘sirida u faol pepsinga aylanadi. Xosil bulgan pepsinning uzi xam pepsinogenni faollashtiradi. Binobarin, fiziologik sharoitda bu jarayon autokatalik tabiatga ega buladi. Pepsin tarkibida oksil emas, prostetik gruppa saklamaydigan, molekula ogirligi 34500 ga teng sodda oksildir. Pepsinogenning molekula ogirligi 42500 Da ga teng bulib, faollanish jarayonida undan 6 ta polipeptid ajralib chikadi. Oshkozonning shilimshik pardasida sutni ivitish kobiliyatiga ega bulgan XIMOZIN nomli yana boshka bir proteolitik ferment ishlab chikariladi, deb xisoblanadi. Bu ferment ta‘sirida sut tarkibidagi kazeinogen kazeinga aylanadi. U esa kaltsiy tuzlari ta‘sirida chukadi. Pepsin va boshka proteolitik fermentlarning preparatlari fakat oksillarni gidrolitik parchalash emas, balki sutni ivitish xossasiga xam ega. Pepsin xam ximozin kabi, sutni ivitish kobiliyatiga ega, ammo uning ta‘siri ancha kuchsiz.Ximozin fakat yosh xayvonlar va yosh bolalar oshkozonidagina kup mikdorda buladi.
OKSILLARNING INGICHKA ICHAKDA XAZM BULISHI. Ingichka ichakda oksillar va ularning chala parchalanish xosilalari peptonlar TRIPSIN, XIMOTRIPSIN, KARBOKSI PYePTIDAZA, AMINOPYePTIDAZA, VA DIPYePTIDAZALAR ta‘sirida aminokislotalargacha parchalanadi. Unikkibarmok ichakka chikariladigan oshkozonosti shirasining fermentlari tripsinogen, ximotripsinogen A, ximotripsinogen V, prokarboksipeptidaza A, prokarboksipeptidaza V, ribonukleaza, dezoksiribonukleaza va amilazadan iborat. Oshkozonosti bezi sekretsiyasida aniklanmagan oksil xam juda kam mikdorda ajratiladi. Oksilning 72 % i proteolitik enzimlar xisobiga tugri keladi. Barcha sut emizuvchi xayvonlarning oshkozonosti bezida elastaza nomli yana boshka proteolitik fermentning xam bor ekanligi aniklangan.
Oshkozon shirasida xali uzgarmagan oksillar yeki ularning chala parchalanishi natijasida xosil bulgan polipeptidlar tarkibidagi peptid boglari tripsin ta‘sirida gidrolitik yul bilan parchalanib, erkin karboksil va amino gruppalarning soni ortadi. Kupincha, erkin aminogruppalar sonining ortishiga karab, tripsin ta‘sirida oksilning parchalanishi nakadar chukur borganligini ulchash mumkin. Pepsin xam tripsin kabi, oksil va peptidlar tarkibidagi peptid boglarini gidrolitik parchalasa-da, ular molekuladagi boshka-boshka, ya‘ni turli aminokislotalarning boglanishidan xosil bulgan peptid boglarni uzadilar. Tripsin, asosan arginin va lizinning karboksil gruppalari ishtirokida tuzilgan peptid boglarini parchalaydi.
XIMOTRIPSIN. Bu proteolitik fermentning bir necha shakli ma‘lum. Ular oldbirikmasi - x i m o t r i p s i n o g ye n oshkozonosti bezi va uning shirasida nofaol xolda buladi. Ximotripsinogendan turli sharoitda tripsin yoki ximotripsin ta‘sirida    Q ximotripsinlar kelib chikadi. Ximotripsinogen molekulasi bir necha zanjir ichidagi disulfid boglarga ega bitta polipeptid zanjiridir. Uning molekulyar ogirligi 25000 Da ga teng. U faollanganida xalka bir necha yeridan uziladi, bir kator boskichlardan sung, disulfid kupriklar orkali boglangan uchta polipeptid zanjiridan iborat a-ximotripsin xosil buladi. Bu jarayonda molekuladan ikkita dipeptid ajralib chikadi. Ximotripsin uz ta‘siri jixatidan tripsindan ancha farklanadi.
Oksil molekulasi tripsin bilan gidrolizlangandan sung unga ximotripsin bilan ta‘sir etilsa, parchalanish davom etadi. Demak, ximotripsin tripsin gidrolizlaydigan peptid boglaridan boshkalarini uzar ekan. Kristallik ximotripsinning turli sintetik substratlarga ta‘sirini tekshirish asosida uning spetsifikligi ancha keng ekanligi aniklangan. U fakat peptid boglarnigina emas, balki aminokislota efirlarini va amidlarini xam parchalaydi. Ammo ximotripsin tirozin, fenilalanin va triptofanning karboksil gruppalari ishtirokida xosil bulgan boglarni ayniksa osonlik bilan uzadi.
Ximotripsinogen ta‘sirida ichakda oksil va pentonlardan nisbatan kichik molekulali peptidlar xosil buladi. Shunday kilib oshkozonda pepsin, ichakda tripsin va ximotripsin fermentlarining birin ketin ta‘siri natijasida oksillar turli darajada murakkab peptidlarga parchalanadi. Ximotripsin eng yaxshi urganilgan fermentlardan biri.
PYePTIDAZALAR. Oksillar gidrolizining oralik maxsuloti bulgan peptidlar endi p ye p t i d a z a nomli ferment ishtirokida keyingi gidrolitik jarayonlarga duch kelib, oxirida erkin aminokislotalarga aylanadi. Bu funktsiyani oshkozonosti bezi shirasidagi k a r b o k s i p ye p t i d a z a, ingichka ichak shirasidagi a m i n o p ye p t i d a z a va bir kator d i p ye p t i d a z a l a r bajaradi.
OKSILLARNING SURILISHI. Oksil moddalar ichakdan konga kanday shaklda va kanday mexanizm buyicha surilishini turli yullar bilan tekshirish konga fakat oksillarning tula parchalanish maxsulotlari - aminokislotalargina utishini kursatdi. Bu fikr kuyidagi faktlar bilan tasdiklanadi. Oksil moddalarga boy ovkat yeyilgandan sung konda aminokislotalar mikdori ancha kupayadi. Yet oksil modda oshkozon-ichak yuli orkali utkazilmay, bevosita konga yuborilganda,organizmda bu oksillarga karshi spetsifik antitanalar xosil buladi. Demak, ular oshkozon ichak yulida parchalanib, uzining tur spetsifikligini yukotadi va "betaraf" aminokislotalar shaklida suriladi.
Oshkozon-ichak yulida mikroorganizmlar, asosan, patogenmas bakteriyalar juda xam kup mikdorda bulib, ular yugon ichakda xar bir ozik moddaning buzilishida muxim rol uynaydi. Mikroorganizmlar ta‘sirida ovkat xazmlanishi ayniksa utxur xayvonlarda muxim axamiyatga ega, chunki ularda ovkatning kup kismi shu yul bilan xazmlanadi. Oksillar xazmlanishida mikroorganizmlarning roli uncha katta emas, chunki xayvonlarning oshkozon-ichak yulida oksillarni parchalaydigan barcha proteolitik fermentlar mavjud.SHunday bulsa xam ingichka ichakda surilmagan aminokislotalarning bir kismidan yugon ichakda mikroblar ovkat manbai sifatida foydalanadi. Mikroblar faoliyati tufayli aminokislotalarning parchalanishi natijasida gazlar, spirtlar, yog kislotalar, aminlar, turli zaxarli maxsulotlar xosil buladi. Bu xodisa ichakda OKSILLARNING ChIRISHI degan jarayonni tashkil kiladi. Oksillar avvalo tegishli aminokislotalargacha parchalangandan sung dezaminlanish va dekarboksillanish reaktsiyalarini uz ichiga oladigan bir kator uzgarishlarga uchraydi.
DeZAMINLANISH natijasida aminokislotalarning aminogruppasi ammiak shaklida ajralib, turli tuyingan va tuyinmagan yog kislotalar, ketokislotalar oksikislotalar kelib chikadi:
-NH3
R--CH--COOH + 2H -----> R--CH2--COOH
| Dezaminlanish
NH2
DeKARBOKSILLANISH jarayondi aaminokislotalarning karboksil gruppasi CO2 shaklida ajralib, turli a m i n l a r (proteinogen aminlar) kelib chikadi. Ularning kupchiligi farmakologik ta‘sirga ega, ba‘zilari esa kuchli zaxarli moddalardir:
-CO2
R--CH--COOH -------> R--CH2--NH2
|
NH2 Amin

Oksillar biosintezi Bioorganik tarixida eng muxim muammolardan biri bulib kelgan.Bugungi kunda biz bu muammo xakida kup ma‘lumotlarga egamiz, lekin xozirgacha tuplangan informatsiya bu soxada bilish kerak bulgan narsa larning oz kismini koplashi mumkin: oksil sintezi biosintez jarayonlari orasida eng murakkabi bulsa kerak, uning ayrim boskichlarida polipeptid zanjir initsiatsiyasi uzayishi, tamomlanishi va oksillarning yetishishida yuzga yakin fermentlar, maxsus oksil faktorlar, umuman 200 ga yakin makromolekulalar ishtirok etadi. Bu makromolekulalarning kuplari ribosomalarning uch ulchovli murakkab strukturasining tashkiliy kismlaridir. Oksil biosintezi xakida tushunchalarimizning poydevori 50-yillardagi bir kator muxim kashfiyotlar asosida shakllanadi.

Birin-ketin kilingan bu funda mental kashfiyotlar kuyidagilardan iborat.Oksillar sintezlaydigan nukleopro teid parchalar kashf etildi va ular ribososmalar deb ataldi; aminokislotalarning ATF yordamida faollanish va faollangan aminokislotalar tegishli trans port RNK ga kuchirilishi aniklandi. Bu ikki jarayon uzluksiz boglangan bulib, Ye, spetsifik aminoatsil tRNK sintetaza ta‘sirida kechadi. Frensis Krik bu jarayonda tRNK adaptorlik rolini uynashini kursatib berdi. Oksil biosintezi asosan 5 boskich buyicha utadi. 1. Aminokislotaning faollanishi - bu boskich uchun barcha (20) aminokis lota, 20 yoki ortikrok tRNK, aminoatsil tRNK sintetazalar (Е), ATF va Mq-2+ mujassam bulishi zarur. Bu boskichning uzi kuyidagi ikki reaktsiyada boradi:
NH2 NH2 O O
¦ ¦ ¦ ¦
а) R--C--COOH + ATФ + E<===> E[R--C--C--O--P--O--Рибоза--Аденин]+ аФФ
¦ ¦ ¦
H H OH