Detallar korpusida quyidagi nuqsonlar: sirtlari tob tashlagan

321 

20-bob. QUR1LISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINING
NAM UNALI DETALLARI VA Y IG ‘MA BIR1KMALARINI
TA’M IRLASH ASOSLARI 
20.1. Nam unali detallar va ularning elementlarini ta’mirlash 
T a’mirlash ishining asosiy masalalaridan biri yeyilgan detallarni
qayta tiklashdan iboratdir. 
Qurilish va melioratsiya mashinalarining umumiy detallari sirti-
ning yeyilishiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: silindrsi-
mon detallam ing tashqi sirtining yeyilishi, konussimon va sferik detal-
lam ing sirtlarining yeyilishi; shlitsalar, pazlar va ariqchalar yeyilishi;
rezbalar va teshiklarning yeyilishi, buzilishi; tekis sirtlarning yeyilishi
va qiyshayishi; profit va shakldor sirtlarning yeyilishi; silindr va
konussimon tishli g ‘ildiraklaming yeyilishi; detallam ing yorilishi,
sinishi, buralishi, bukilishi va hokazo, 
Mashinalardagi o ‘xshash turdagi detallarining yeyilishlari 0,01
...10,0 mm atrofida boMadi. Juda k o ‘p detallar 0,6 mm gacha yeyilishi
mumkin. Ulardan 0,1mm gacha yeyilanlari 52% ni, 0,2 mm gacha
yeyilganlari 12% ni, 0,3 mm gacha yeyilganlari 10% ni, 0,4 mm gacha
yeyilganlari 1,0% ni, 0,5 mm gacha yeyilganlari 5% ni, 0,6 mm gacha
yeyilganlari esa 3% ni tashkil etadi. 
Turlicha guruhdagi detallar sirtining yeyilishi taxminan quyidagi-
cha: silindrik sirtlar 52% ni, konussimon va sferik sirtlar 3% ni,
shlitsalar 3% ni, pazlar, ariqchalar, lisaklar 5% ni, rezbalar 10% ni,
tekis sirtlar 1% ni, shesternya tishlari 2% ni, profil va shakldor sirtlari
esa 1% ni tashkil etadi. Yoriq va sinishlar 90% detallarda kuzatiladi,
geometrik shaklining buzilishi 13% detallarda kuzatiladi. 
Vallar, tishli g ‘ildiraklar, vtulkalar. korpuslar va boshqalar um u­ 
miy detallar hisoblanadi. Bu sinflar o ‘z navbatida detallam ing shakl^-
ga bog'liq holda guruhlarga ajratilishi mumkin (vallar uchun sil||q,
bosqichli va hokazo vallar guruhlari bo‘lishi mumkin) va ularga bir-
biri bilan o ‘lchamlariga ko ‘ra farq qiluvchi bir xil detallar kiradi. 
Texnologik jihatdan o ‘xshash detallam ing har bir turi uchun umu­ 
miy texnologik jarayon ishlab chiqiladi. Umumiy jaravonda m azkur
turdagi detalga ishlov berish usullari haqida maxsus ko ‘rsatmalar, qili- 
322 
ii i.1 
1 
)■ a 
11 
ish rejasi va ishlash y o ‘lining toTiq ketma-ketligi berilgan
Ini liuli. 
Namunali detallarni tiklash ulam i ta’mirlashning xususiy holi
bn lib bunda detallam ing hamrna o ‘lchamlari va chidamliligini yangi-
i ilai.ijasigacha yetkaziladi. Detallarni tiklash doim umumiy xarak- 
i. i г a va markaziy ishlab chiqarishga ega bo'lishlari lozim. Bu yuqori
iinnmli ixtisoslashtirilgan dastgohlar va oqim tizimlarini qo‘llashga
in ikon beradi, natijada qayta tiklangan detallam ing chidamliligi yana- 
• lit oshadi, tannarxi esa arzonlashadi. 
Detallarni tiklash jarayoni to ‘g ‘ri tashkil etilsa, yangi ehtiyot
qismlarining sarfi kamayadi, ishlab chiqarish q uw atlari ortadi, ta ’mir-
laiigan mashinalarning bahosi pasayadi. 
Detallarni tiklashning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi
layyorlashdagiga qaraganda ancha kam mehnat va materiallar sarflani-
slii bilan izohlanadi. 
Detallarni tayyorlashda uning hamrna ishchi sirtlariga ishlov be-
i ilsa. ularni tiklashda esa ishchi sirtlarning faqat bir qismini tuzatishga
lo 'g 'ri keladi va shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham ayni bir sirt-
larni emas, balki har xil sirtlami tuzatish kerak b o ‘ladi. 
Masalan, traktor dvigatellarining silindr bloklarini tiklashda tub
podshipniklarining uyasini qotirish. podshipniklar ostidagi rezbali te-
shiklarni tuzatish hamda turli joylardagi yoriqlarni payvandlash (yoki
polimer materiallar surkash) va hokazolar zarurligi vujudga keladi. 
Nuqsonlar turli xil boMishi mumkin, har bir ish joyida blokning
turish vaqti va sarflanayotgan ish hajmi ham bir xil emas. 
ishlab chiqarish hajmi, markazlashtirish darajasi va tiklash amal-
ga oshiriladigan joy nuqtayi nazaridan hamma detallar uch guruhga
bo‘linishi mumkin. 
Birinchi guruh detallari umumiy iste'm ol detallari bo ‘lib, ular ta ’-
mirlash korxonalarining maxsus sexlarida markazlashgan holda tikla-
nishi kerak. Bular porshen barmoqlari, plunjer juftlari, sha-tunlar,
differensiallar krestovinalari, siyomniklari va boshqalar. 
Ikkinchi guruh detallariga bahosi yuqori, lekin tiklash uchun ko'p
xarajat talab qilmaydigan yirik oMchamli detallar kiradi. 
Uchinchi guruhga noumumiy iste’mol detallari kiradi. Ularni tik­ 
lash maxsus texnologik jarayonlar bilan bog'liq bo'lib, ta ’mirlash za-
vodlarining ixtisoslashtirilgan sexlarida amalga oshiriladi. Bunday de­ 
tallarga, masalan, suv nasoslarining korpusi kiradi. ularni tiklash issiq 
323 

holatda payvandlashni talab qiladi, ular qatoriga suv nasoslari valiklari

ham kiradi, ular esa xromlash y o ‘li bilan tiklanadi. 
Fan-texnika taraqqiyotini hisobga olgan holda detallarni tiklash-
ning texnologik jarayoniga quyidagi asosiy talablar belgilangan: qayta
tiklanadigan detaliar foydalanish uchun yangilariga nisbatan arzon va
yaxshi xossalarga ega b o iis h i kerak; tiklash jarayonlari to iiq avto-
m atlashtirilgan
b o iish i
kerak;
tiklash
texnologiyasi
mehnat
(jumladan, mexanik ishlov berish), materiallar va hokazolarni
(energiyani tejovchi, chiqindisiz texnologiya) eng kam sarflashni
ta ’m inlash kerak. 
Tiklashning har bir usuli m aiu m afzalliklar va kamchiliklarga
ega. U yoki bu usuldan samarali foydalanish uning texnik-iqtisodiy
ko ‘rsatkichlariga, shuningdek, detallarning ishlash sharoitiga va fan-
texnika taraqqiyoti talablariga bog‘liq. 
Detallarni tiklashning umumiy texnologik jarayonlarini ishlab
chiqish quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi: 
1. T a’mirlash fondi detallarini tasniflash. Bu bosqichda konstruk-
torlik va texnologik xarakteristikalari umumiy bo ‘lgan detaliar guruhi
aniqlanadi. Guruhlam ing umumiy namunalari tanlanadi. 
2. Detaliar guruhini miqdoriy baholash. Guruhning har bir turi
uchun yakka, seriyali, umumiy nuqsonlar va ularning takrorlanish tez-
ligini hisobga olgan holda ishlab chiqarish turi belgilanadi. 
3. Guruhlar namunali turlarining chizma va texnik shartlari, ular-
ni ishlab chiqarish hajmi va ishlab chiqarish turlari bo‘yicha tahlil qi­ 
lish. Detallarni tiklashning texnologik tartibi sxemalarining variantlari
ishlab chiqiladi. 
4. Texnologik bazalarni tanlash. Texnologik bazalarni tanlashda
bazalaming aniqligi va puxtaligi baholanadi. 
5. Nuqsonlami tuzatish usullarini tanlash. Bu bosqichda nuqson-
lami tuzatish usullari tanlanadi, ularning texnika-iqtisodiy k o ‘rsatkich-
lari aniqlanadi. 
6. Ishlov berishning texnologik marshrutlari variantlarini tanlash. "f
Bunda bajariladigan amallar izchilligi va shunga oid jihozlar guruhlari §
aniqlanadi. 
7. Texnologik amallami ishlab chiqish. Bu bosqichda hal qilina-
digan vazifalar qatoriga quyidagilar amallarni mu-kammal tuzish;
amal tizimini tanlash; amallar va ulami bajarishning mukammal
izchilligini aniqlash; talab qilingan kiradi: texnologik sifatni va 
3 24 
optimal ish unumdorligini ta’minlash sharti bilan dastgohlarni tanlash;
texnologik dastgohlar yuklanish darajasini hisoblash; uskunalar
konstruksiyasini tanlash; hisoblash uchun zarur b o ig a n dastlabki
m aium otlarni aniqlash hamda ishlov berish o ich am larini hisoblash;
ishlov berishning optimal rejimlarini hisoblash uchun dastlabki
m aium otlarni aniqlash va ularni hisoblab chiqish; vaqt m e’yorlari va
ishlovchilar darajasini aniqlash. 
8. Umumiy texnologik jarayonlar variantlarining aniqlik darajasi-
ni, ish unumdorligini va iqisodiy samarodorligini hisoblash. Bu bos­ 
qichda umumiy texnologik jarayonning detallarni tiklash uchun opti­ 
mal variant! tanlanadi. 
9. Namunali texnologik jarayonlarni yaratish. Standart talablarga
muvofiq zarur texnologik hujjatlar ishlab chiqiladi, moslashtiriladi va
tasdiqlanadi. Texnologik jarayonlarni birxillashtirishning yuqori bos-
qichi ularni standartlashdir. 
10.Turli tipdagi va rusumdagi traktor, avtomobil, qurilish va meli-
oratsiya mashinalarining katta miqdori ayrim detaliar va birikmalar-
ning ta ’mirlash texnologiyasini bir xillashtirish zarurligini taqozo
qiladi. 
Ayrim tutash detallarning yeyilishi tutashmadagi o iin d iq lam in g
bu-zilishiga olib keladi. Bu buzilish ular orasidagi tirqishning
ortishida va dastlabki tortqilaming kamayishida namayon b o iad i. 
Tutash detallarning o ‘rinuiq!arini quyidagi usullar bilan tiklash
mumkin: 
1 Tutash detallarning oicham larini o'zgartirm asdan o ‘rindiqni
tiklash ikki xil usul bilan: tirqishni rostlash va detallarni almashtirish
yoki detallarni qo'shim cha ish o'rniga almashtirish y o i i bilan amalga
oshiriladi. 
2. Normal oicham largacha tiklangan detallardan foydalanish.
Detallarning boshlangich oicham larini tiklash asosan yeyilgan sirtni
to id irish , plastik deformasiya yordam ida va ishdan chiqqan qismlarni
q o‘shimcha detaliar (vtulkalar, halqalar) bilan almashtirish orqali
amalga oshiriladi. Bu usulda o iin d iq val o ich am in i A2 qalinlikka ort-
tirish, teshik o ich am in i A! qalinlikka kamaytirish bilan kerakli 8 miq-
dorgacha tiklanadi (20.1, o-rasm). 
3. T a’mirlangan oicham dagi detallarning q oilanilishi. Bu holda
tutashmaga dastlabki tirqish miqdori qaytariladi, detaliar esa kerakli
geometrik shakl oladi. Bu usulda va! yoki teshikning oicham larini 
325 

kamaytirish yoki orttirish y o ii bilan tiklanishi mumkin. O 'rindiq de­ 

tallam ing o ‘lchamlarini oshirish hisobiga tiklanganda valga Д2 qalin-
likda metall beriladi yoki Д2 o'lcham gacha orttirilgan valdan foyda­ 
laniladi. Teshik esa, A, qalinlikkacha yedirilib (yo‘nib), kerakli 5 miq-
dorgacha tiklanadi (20.1, Z>-rasm). 
tzzz 
2 
ZI 
Д 
7 
20.1-rasm. V'al va teshik o‘lcham -
iarini tiklashning k o ‘rinishi:
a-val-
ni kattalashtirib, teshikni kichiklash-
tirish; b-val va teshik o ic h am larin i
kattalashtirish; d- \a l va teshik o ‘l-
cham larini kichiklashtirish; 1-teshik;
2-val. 
O 'rindiq vali va teshigining oicham larini kichraytirib tiklashda
teshikka Ay qalinlikdagi metall qatlami qoplanadi, valdan esa A? qalin-
likdagi metall qatlami y o ‘nilib, kerakli 5 miqdorgacha tiklanadi