|
4.1.1 -su'wret . Oʼlshewler aniq emesliklerinin' derekleri
Oʼlshenetug'in fizikaliq shamalardin' oʼlshemi tiykarinan oʼlshew obiektine taʼsir koʼrsetiwshi sirtqi taʼsirlerdin' parametrlerine baylanisli boladi. Sol sebepli oʼlshewge bolg'an tuwri ko'z qaras oʼlshenetug'in shamani aldinan toliq su'wretlewdi (spetsifikatsiyalawdi) talap qiladi, ol oʼz ishine oʼlshewdi oʼtkiziw waqti ha'm oni oʼtkiziw sha'rtleri boyinsha koʼrsetpelerdi aladi. Oʼlshenetug'in shamanin' toliq bolmag'an spetsifikatsiyasi og'an mas keliwshi aniq emesliktin' payda boliwina alip keledi.
Oʼlshewdin' aniqlig'i asirilg'anda yaki oʼlshew qurallarinin' seziwshen'ligi asirilg'anda oʼlshewlerdin' isenimliligin shegaralaytug'in ta'biyiy faktorlar payda boladi. Bunday faktorlarg'a to'mendegiler kiredi:
— kvant-mexanik da'rejede oʼlshenetug'in shamanin' diskretligi;
— jilliliq shawqimlari, maydalaw effekti h.t.blar.
Sanap oʼtilgen faktorlardin' barlig'in oʼlshewlerdin' potentsial aniqlig'in belgileytug'in ta'biyiy aniq emesliklerdin' payda boliwina sebep boladi.
Oʼlshew eksperimentinin' aniq emeslikleri payda bolg'anda keliw dereklerine baylanisli ra'wishte usilli, qurilmaliq ha'm jeke aniq emesliklerge boʼlinadi.
Usilli aniq emeslikler oʼlshew usilinin' ideal emasliginen ju'zege keledi.
Qurilmaviy aniq emeslikler – oʼlshew texnikasinin' ideal emesliginen ju'zege keledi.
Jeke aniq emeslikler – operatordin' sezgi organlarinin' oʼzine ta'n qa'siyetleri yaki naduris ha'reketleri sebepli ju'zege keliwshi aniq emeslikler, ma'selen, strelkali a'sbaptin' shkala koʼrsetkishlerin sanawda parallaks ha'diysesi aqibetinde payda bolatug'in aniq emeslik.
4.2. Oʼlshenetug'in shamanin' matematik modellestiriwdegi aniq emesligi
O'lshenip atirg'an shamanin' aniq emesligi oʼz ishine modellestiriw, oʼzine ta'n aniq emesligi ha'm ta'biyiy (potentsial) aniq emesliklerdi qamtiydi.
Oʼlshew obiektin modellestiriw oʼlshewlerdin' rejelestiriw basqishinda uliwmaliq jag'dayda za'ru'r bolip, bul protsedura metrologiya boyinsha qa'niygelikke tiyisli a'debiyatlarda kem u'yrenilgen ha'm sa'wlelendirilgen. Modeldin' real oʼlshew obiektine talap qiling'an aniqliq da'rejesine mas bolmaslig'i oʼlshewge bolg'an aprior aniq emeslikti keltirip shig'aradi.
Ha'r qanday real sistema, bir material obiekt (predmet, process yaki ha'dise) tuwrisinda ga'p barg'anda, a'lbette olardi sipatlawshi belgili zatlar (qa'siyetleri)in koʼz aldimizg'a keltiremiz. Koʼbinshe real sistema yaki obiekt sonsheli koʼp zatqa iye boliwi mu'mkin, olardin' ha'r birin ilgʼaw, an'law, aniqlaw ha'm olar tuwrisinda jeterli toliq mag'liwmat toplaw (aliw) imkaniyati boʼlmaydi. Sol sebepli, a'dette tekserilip atirg'an obiekttin' en' a'hmiyetli (ma'nisli) zatin aniqlaw ha'm oni keyinsheli oʼlshew mu'mkin boladi. Tekserilip atirg'an obiekttin' zatlarin, qa'siyetlerin qansheli koʼp u'yrensek, bizdi orap turg'an a'tirap-ortaliq tuwrisindag'i tu'sinigimiz sonsheli ken'irek (koʼplew) boladi. Ha'r qanday obiekt (predmet, process ha'm ha'diyse)ti tekseriw ushin onin' zatlarin esapqa alg'an halda modeli islenedi ha'm oni oʼlshew ma'selesi belgilenedi.
Model - bul tekserilip atirg'an real obiektke qandayda bir qa'siyet boyinsha uqsas sistema.
Modellestiriw nazariyasinda modellestiriwdin' u'sh qiyli usili qollaniladi:
- toliq modellestiriw – bul uliwmaliq jag'dayda materiya ha'reketin ha'm waqit, ha'm faza (prostranstvo) boyinsha uqsaslig'in taʼminlewshi usil.
Bunda toʼliq emes modellestiriw – bul usil sonnan ibarat, tiykarg'i process keshiwin xarakterlewshi ha'diyse yaki process tek qisman uqsas boladi.
- Analizli modellestiriw – bul usil en' koʼp qollanilatug'in usil bolip, tekserilip atirg'an obiektke sheshiwshi taʼsir etpeytug'in faktorlar esabina aling'an halda yaki uliwma modellestirilmeydi yaki shamamen modellestiriledi.
Ilmiy izzertlew oʼtkiziwde yaki islep shig'ariwda bir obiekt tuwrisinda mag'liwmat toplaw yaki uliwma oʼlshewdi a'melge asiriw ushin real oʼlshew obiekti (oʼlshenetug'in shama) qanday zatlarg'a iye ha'm qanday fizik shamalar menen xarakterleniwi, oʼlshew qurali ha'm oʼlshew usili aniqlaniwi kerek, yag'niy talap etilgen da'rejedegi na'tiyjege erisiw ushin en' optimal (maqul) variant usil ha'm oʼlshew quralin tan'law lazim. Bunnan tisqari oʼlshew qandayda bir ortaliqta ha'm aniq bir qag'iyda boyinsha islenedi.
A'dette, oʼlshew obiekti oʼzgermeytug'in, yag'niy oʼlshenetug'in shamanin' oʼzgermeytug'in shin (haqiyqiy) ma'nisi bar dep esaplaw qabil qiling'an. Oʼlshew processinin' qalg'an qurawshilari bolsa, oʼlshew qurali, oʼlshew sharayati ha'm ha'tteki
- operator ha'r dayim oʼzgerip turadi ha'm bul oʼzgerisler geyde tosinnan boliwi, olardi aldinan bilalmaslig'imiz mu'mkin. Egerde bul tosinnan oʼzgerisler oʼlshew na'tiyjelerine taʼsir etse, ol jag'dayda shamanin' qayta oʼlshewlerdegi na'tiyjeleri bir-birinen sezilerli da'rejede parq qiladi. Sonin' ushin oʼlshew ma'selesi qoyiliwinda burin oʼlshew obiekti modeli qabil qilinadi.
Oʼlshew obiektinin' modeli bolip, obiekttin' ha'mme “a'hmiyetli” qa'siyetlerinin' bir-birine oʼz ara taʼsirinin' analizli jaziliwi, kiriw ha'm shig'iw signallari oʼz ara funktsional baylanislilig'in formulalar koʼrinisinde matematik jaziliwi xizmet qiliwi mu'mkin.
Ma'selen, oʼlshew obiekti –podshipnik (4.2.1.1 -su'wret).
Do'stlaringiz bilan baham: |
